باد ۱۲۰ روزه سیستان؛ چرا این پدیده رخ می‌دهد؟

پدیده‌ای به نام جریان جت سطح پایین (LLJ)

تحقیقات نشون داده که یک پدیده جوی دیگه هم در این منطقه نقش مهمی بازی میکنه که بهش میگن جریان جت سطح پایین یا LLJ. این یک جریان هوای شمالی تا کمی شمال شرقیه که در مرز بین ایران و افغانستان وجود داره. هسته اصلی این جت در ارتفاعی حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ متری از سطح زمین قرار گرفته و در ماه ژوییه به اوج قدرتش میرسه. در این ماه، میانگین سرعت باد در شب در این ارتفاع به ۲۰ متر بر ثانیه میرسه.

این جریان جت نقش کلیدی در تغییرات روزانه سرعت باد نزدیک به سطح زمین و همچنین حمل گرد و غبار از حوضه سیستان به سمت دریای عمان در مسافت‌های طولانی داره. جت سطح پایین در طول شب قویه و در طول روز ضعیف‌تر میشه. دلیلش اینه که در طول شب، یک لایه وارونگی دما نزدیک سطح زمین شکل میگیره که باعث میشه جت هوای بالای اون بدون مزاحمت و با سرعت حرکت کنه. اما در طول روز، گرمای خورشید باعث میشه لایه‌های هوا با هم مخلوط بشن و انرژی جنبشی جت به لایه‌های بالاتر و پایین‌تر منتقل بشه و از شدتش کم بشه.

نکته جالب اینه که اوج سرعت باد در ۱۰ متری سطح زمین، در اواسط صبح مشاهده میشه. دلیلش اینه که با شروع رشد لایه مرزی سیاره‌ای (PBL) در صبح، مقداری از انرژی و تکانه جت از ارتفاع بالاتر به سطح زمین منتقل میشه و سرعت باد رو به سرعت افزایش میده. اما هرچی به سمت عصر میریم، هم جت سطح پایین و هم سرعت باد در ۱۰ متری سطح زمین کاهش پیدا میکنه. کمترین سرعت باد در اواخر عصر ثبت شده که طبق مشاهدات، حدود ۷ متر بر ثانیه با اوج سرعت صبحگاهی اختلاف داره.

گرد و غبار: همراه همیشگی بادهای ۱۲۰ روزه

یکی از مشخصه‌های اصلی بادهای ۱۲۰ روزه، ایجاد طوفان‌های گرد و غباره. خاک سست اطراف تالاب‌ها و دریاچه‌های منطقه، منبع اصلی این گرد و غبارهاست. به خصوص دریاچه هامون که بعد از یک دوره خشکسالی شدید بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۱ تقریبا به یک بیابان تبدیل شد، یکی از بزرگترین منابع گرد و غبار در منطقه به حساب میاد. در واقع، خشکسالی‌ها و مدت زمان اونها به طور مستقیم روی نظم و شدت طوفان‌های گرد و غبار تاثیر میذارن.

این طوفان‌ها در تمام طول سال در حوضه سیستان اتفاق میفتن، اما از اواسط ماه مه تا اواسط سپتامبر (اردیبهشت تا شهریور)، همزمان با وزش بادهای ۱۲۰ روزه، تعداد و شدت اونها به شدت افزایش پیدا میکنه. اوج فعالیت طوفان‌های گرد و غبار در ماه ژوییه (تیر) رخ میده که دقیقا با اوج قدرت بادهای ۱۲۰ روزه همزمانه.

تاثیرات طوفان‌ها بر سلامت و زندگی مردم

این طوفان‌های شدید تاثیرات مستقیمی روی سلامت مردم منطقه دارن. برای مثال، در یک آخر هفته، یک طوفان شن شدید در مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان باعث شد حداقل ۵۱۱ نفر به دلیل مشکلات تنفسی، قلبی و چشمی به مراکز درمانی مراجعه کنن. این طوفان پنج شهر بزرگ استان یعنی زاهدان، زابل، ایرانشهر، چابهار و نیکشهر رو تحت تاثیر قرار داد. از این تعداد، ۴۸۴ نفر بعد از درمان مرخص شدن اما حداقل ۲۷ نفر نیاز به بستری داشتن.

آمارها نشون میده که این مشکل جدی و ادامه‌داره. هرچند آمار شفافی وجود نداره، اما داده‌های پراکنده دفتر مدیریت بحران نشون میده که فقط در یک دوره ۳۵ روزه از ۲۱ اوت تا ۲۴ سپتامبر (۳۰ مرداد تا ۲ مهر)، بیش از ۳۸۰۰ نفر به دلیل طوفان شن در بیمارستان بستری شدن. در یک مورد دیگه، یک طوفان شدید که از ۲۹ ژوییه (۷ مرداد) شروع شد، باعث شد بین ۲۹ ژوییه تا ۲ اوت (۷ تا ۱۱ مرداد)، ۱۳۶۲ نفر به دلیل مشکلات تنفسی، قلبی و چشمی به مراکز درمانی مراجعه کنن که از این تعداد ۱۱۱ نفر بستری شدن.

کیفیت هوا هم به شدت افت میکنه. به گفته محسن حیدری، مدیرکل هواشناسی استان، در یک مورد میزان آلاینده‌ها در زاهدان به ۱۴۵۰ میکروگرم بر متر مکعب رسید که تقریبا ۱۰ برابر حد مجازه. دید افقی هم به شدت کم میشه، طوری که در ایستگاه فرودگاه زاهدان به فقط ۲۰۰ متر رسیده بود.

این وضعیت زندگی روزمره رو مختل کرده. رضا بزی، یکی از ساکنان شهرستان زهک، به خبرگزاری رسمی ایرنا گفته: «نفس کشیدن سخت شده و صدای خس‌خس ریه‌ها حالا یک صدای معمولیه. گرد و غبار خونه‌ها و کسب و کار ما رو پوشونده و زندگی ما رو مختل کرده.» علی جهانتیغی، یکی دیگه از ساکنان، گفته: «این طوفان‌ها سال‌هاست که یک مشکل تکراریه، اما به نظر میرسه مسئولین نسبت به رنج ما بی‌حس شدن. به راه‌حل‌های فوری و پایدار نیاز فوری داریم.»

تاثیر باد بر محیط زیست و کشاورزی

• پوشش گیاهی: شدت باد و شن‌های ساینده‌ای که حمل میکنه، روی پوشش گیاهی حوضه سیستان تاثیر منفی میذاره. سرعت باد در ارتفاع ۱۰ متری از سطح زمین میتونه به ۱۰ متر بر ثانیه (۳۶ کیلومتر بر ساعت) و در ارتفاع ۳۰۰ تا ۵۰۰ متری به ۲۰ متر بر ثانیه (۷۲ کیلومتر بر ساعت) برسه. این سرعت بالا میتونه تاثیر قابل توجهی روی تعرق محصولات کشاورزی داشته باشه. البته، عوارض طبیعی زمین مثل دره‌ها میتونن به عنوان پناهگاه یا مانع برای محافظت از گیاهان عمل کنن. مثلا یک دره در مرز شمال غربی منطقه، از نخلستان‌هایی که مردم محلی از اونها استفاده میکنن، محافظت میکنه.
• منابع آبی: این باد به دلیل ماهیت گرم و خشکی که داره، باعث تبخیر زیاد آب در حوضه سیستان میشه و به خشکسالی منطقه دامن میزنه. از طرفی، میتونه باعث ایجاد شکاف در سدهای روی رودخانه هلمند و ایجاد سیل بشه. اگر هم سطح آب رودخانه خیلی پایین باشه، این باد میتونه به خشکسالی کمک کنه. رودخانه هلمند منبع اصلی آب در حوضه سیستانه و بدون اون، زندگی در این منطقه تقریبا غیرممکن میشه. در دلتای هلمند، سیل یک خطر رایجه و گاهی میتونه خطرناک‌تر از طوفان گرد و غبار باشه. البته باد یک فایده هم داره و اونم از بین بردن آب‌های راکده.
• کشاورزی و زمین‌ها: شن‌های روانی که توسط باد جابجا میشن، ساختارهای طبیعی به نام یاردانگ و تپه‌های شنی رو در پایین‌دست حوضه هلمند ایجاد میکنن. این شن‌های روان به روستاها هجوم میارن و مزارع و باغ‌ها رو تهدید میکنن که این موضوع کشاورزی و الگوهای آبیاری رو به خطر میندازه. برای مقابله با این مشکل، بادشکن‌هایی ساخته شده تا از جابجایی شن‌ها از بستر دریاچه‌ها در دوران خشکسالی جلوگیری بشه.

عواملی مثل عدم دریافت حقابه ایران از رودخانه مرزی هیرمند از طرف افغانستان و تشدید طوفان‌های شن، بحران کمبود آب رو در منطقه تشدید کرده.

سازگاری انسان با باد: از معماری تا زندگی روزمره

مردم سیستان از قدیم با این پدیده طبیعی زندگی کردن و راه‌هایی برای سازگاری با اون پیدا کردن.

• معماری تاریخی: در زمان‌های قدیم، ساکنان سیستان برای مقابله با فجایع احتمالی ناشی از بادهای ۱۲۰ روزه مثل گرد و غبار و خشکی هوا، ساختمان‌هاشون رو با دیوارهای بلند و به صورت موازی با جهت وزش باد میساختن. با توسعه ساختمان‌های آجری، کتیبه‌ها و جزییات معماری اهمیت پیدا کرد. بخش‌های بالایی ساختمان‌ها و مناره‌ها از شن‌های روان در امان بودن، اما بخش‌های پایینی آسیب‌پذیر بودن چون باد نزدیک سطح زمین شدیدتره و فرسایش بیشتری ایجاد میکنه. سطوح ساختمان‌ها تا ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ فوت (حدود ۳ تا ۴.۶ متر) به خاطر همین شرایط، صاف و صیقلی میشدن.
• آسبادها: این بادها عامل و انگیزه اصلی اختراع آسبادها (آسیاب‌های بادی) در منطقه سیستان بودن. آسبادها نشانه خلاقیت و نوآوری ایرانیان در مناطق گرم و خشک و بادخیز شرق ایران هستن. یک نمونه منحصر به فرد، آسباد ورمل هست که داخل یک مجموعه مسکونی ساخته شده. شبیه‌سازی‌های دینامیک سیالات محاسباتی (CFD) نشون داده که باد شمال غربی (که جهت بادهای ۱۲۰ روزه هست) جریان هوای بیشتری رو در این آسباد ایجاد میکنه تا باد شمالی. این یعنی آسباد ورمل علاوه بر آسیاب کردن غلات، کاربردهای متنوع دیگه‌ای هم داشته؛ از جمله ایجاد گردش هوا در طبقات ساختمان و تهویه طبیعی فضاهای داخلی در روزهای گرم سال.
• تهویه طبیعی: در طول این چهار ماه، بادها باعث افزایش دما هم میشن. مردم محلی با ایجاد ورودی‌های کوچک در بالای خانه‌هاشون، از باد ۱۲۰ روزه به عنوان یک سیستم تهویه مطبوع طبیعی استفاده میکنن.
• زندگی اجتماعی: به طور کلی، در طول تابستان کمتر کسی به سیستان سفر میکنه. در دلتای رودخانه هلمند روستاهایی وجود داره، اما بیشتر ساکنان اونها کوچ‌نشین هستن. حیات وحش هم در این منطقه کمه، هرچند پرندگان مهاجر از اینجا عبور میکنن.

بادهای ۱۲۰ روزه و فعالیت‌های نظامی

تاثیر این بادها حتی در برنامه‌ریزی‌های نظامی هم در نظر گرفته میشه. یک تحقیق با هدف تعیین تاثیر بادهای ۱۲۰ روزه بر فعالیت‌های نظامی در منطقه شمالی استان سیستان و بلوچستان (شهر زابل) انجام شد. در این تحقیق از داده‌های ۲۱ ساله (از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱) ایستگاه سینوپتیک زابل شامل جهت و سرعت باد، دید افقی و تعداد گزارش‌های گرد و غبار استفاده شد.

نتایج نشون داد که باد غالب منطقه، شمال غربی بوده و بیشترین سرعت باد و کمترین دید افقی در فصل تابستان رخ داده. با استفاده از روش TOPSIS و مصاحبه با کارشناسان نظامی، ماه‌های مختلف سال از نظر شرایط آب و هوایی برای فعالیت‌های نظامی رتبه‌بندی شدن.

• بهترین ماه‌ها: آذر، دی، بهمن، فروردین و مهر به عنوان نزدیک‌ترین ماه‌ها به شرایط ایده‌آل نظامی معرفی شدن.
• بدترین ماه‌ها: تیر، مرداد، خرداد و شهریور به عنوان دورترین ماه‌ها از شرایط ایده‌آل معرفی شدن.

نتیجه‌گیری این تحقیق این بود که هرگونه فعالیت نظامی در این چهار ماه، از نظر شرایط آب و هوایی کمترین فایده و بیشترین تاثیر منفی رو به همراه خواهد داشت.