حتما شنیدید ایلان ماسک، کسی که شرکتهای تسلا و اسپیسایکس رو داره، توییتر رو خرید و اسمش رو به «ایکس» تغییر داد. این ماجرا یکی از پر سر و صداترین اتفاقهای دنیای تکنولوژی توی سالهای اخیر بود. داستانی پر از پیشنهادهای غافلگیرکننده، تهدید به کنسل کردن معامله، دادگاه و کلی حاشیه دیگه. این خرید فقط یه معامله ساده نبود؛ یه اتفاق بود که مسیر یکی از تاثیرگذارترین شبکههای اجتماعی دنیا رو برای همیشه عوض کرد. توی این مقاله میخوایم قدم به قدم و بدون اینکه هیچ بخشی رو از قلم بندازیم، کل این ماجرای هیجانانگیز رو با هم مرور کنیم، از روزی که اولین جرقهها زده شد تا وقتی که پرنده آبی معروف برای همیشه از روی صفحه نمایش ما پر کشید.
داستان از جایی شروع میشه که ایلان ماسک، که خودش یکی از کاربرهای خیلی فعال و پرطرفدار توییتر بود، کم کم شروع به انتقاد از این پلتفرم کرد. اون اولین توییتش رو توی ژوئن ۲۰۱۰ منتشر کرده بود و تا آوریل ۲۰۲۲ بیشتر از ۸۰ میلیون دنبالکننده داشت. سال ۲۰۱۷، یه نفر به شوخی بهش گفته بود توییتر رو بخر، و ماسک هم در جواب پرسیده بود: «چقدره مگه؟». این شوخی چند سال بعد رنگ واقعیت به خودش گرفت.
جرقههای اولیه: از انتقاد تا خرید سهام
همه چیز از ۲۴ مارس ۲۰۲۲ به شکل جدی شروع شد. ایلان ماسک چندتا توییت انتقادی درباره توییتر منتشر کرد و از دنبالکنندههاش نظرسنجی کرد که آیا به نظرشون توییتر به این اصل که «آزادی بیان برای یه دموکراسی کارآمد ضروریه» پایبنده یا نه. چند روز بعد، اون درباره آینده شبکههای اجتماعی با جک دورسی، یکی از بنیانگذارهای توییتر و مدیرعامل سابقش، صحبت کرد. حتی با اگون دوربان، مدیرعامل شرکت سرمایهگذاری سیلور لیک، درباره احتمال پیوستن به هیئت مدیره توییتر هم حرف زده بود. ماسک این ایدهها رو با برت تیلور، رئیس هیئت مدیره توییتر، و پاراگ آگراوال، مدیرعامل وقت، هم در میون گذاشت و دوتا پیشنهاد داد: یا شرکت رو خصوصی کنه یا یه شبکه اجتماعی رقیب راه بندازه.
جک دورسی در جواب به ماسک یه پیام متنی فرستاد و گفت که امیدوار بوده توییتر بتونه به یه پلتفرم اوپنسورس تبدیل بشه. دورسی همچنین گفت که یه سال قبلش تلاش کرده بود ماسک رو وارد هیئت مدیره کنه اما موفق نشده بود و همین موضوع باعث شده بود از سمت مدیرعاملی کنار بره.
ایلان ماسک از ۳۱ ژانویه ۲۰۲۲ به صورت بیسر و صدا شروع به خرید سهام توییتر کرده بود. در چهارم آوریل، اون اعلام کرد که ۹.۲ درصد از سهام شرکت رو به ارزش ۲.۶۴ میلیارد دلار خریده و با این کار، تبدیل به بزرگترین سهامدار شرکت شد. این خبر مثل بمب صدا کرد و باعث شد سهام توییتر بزرگترین جهش روزانهاش رو از زمان عرضه اولیه در سال ۲۰۱۳ تجربه کنه و تا ۲۷ درصد بالا بره.
روز بعد، یعنی پنجم آوریل، توییتر از ماسک دعوت کرد که به هیئت مدیره شرکت بپیونده و ماسک هم این پیشنهاد رو قبول کرد. البته این پیشنهاد سه روز قبلش توسط کمیته نامزدی و راهبری شرکتی توییتر به هیئت مدیره داده شده بود، هرچند بعضی از اعضای هیئت مدیره نگران «تاثیرات منفی احتمالی روی ارزش سهام» بودن. اگه ماسک عضو هیئت مدیره میشد، نمیتونست بیشتر از ۱۴.۹ درصد از سهام شرکت رو داشته باشه و تواناییش برای صحبت علنی درباره شرکت هم محدود میشد. همون روز، ماسک به دورسی زنگ زد و بهش پیشنهاد داد توی هیئت مدیره بمونه، اما دورسی قبول نکرد.
تغییر مسیر ناگهانی: از هیئت مدیره تا پیشنهاد خرید کل شرکت
فقط چند روز بعد، در یازدهم آوریل، ایلان ماسک بعد از انتشار چندتا توییت انتقادی دیگه، اعلام کرد که تصمیمش عوض شده و دیگه نمیخواد به هیئت مدیره بپیونده. در عوض، به توییتر خبر داد که قصد داره پیشنهادی برای خصوصی کردن کل شرکت بده. روز بعد، یعنی دوازدهم آوریل، هیئت مدیره توییتر با وکیلها و مشاورهای مالیش جلسه گذاشت تا درباره عواقب یه همچین معاملهای و گزینههایی که دارن، صحبت کنن. همزمان، یکی از سهامدارای شرکت از ماسک به خاطر دستکاری قیمت سهام و نقض قوانین کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC) شکایت کرد.
در چهاردهم آوریل ۲۰۲۲، ایلان ماسک یه پیشنهاد غیرمنتظره و غیرالزامآور برای خرید کل شرکت توییتر به قیمت ۴۳ میلیارد دلار، یعنی ۵۴.۲۰ دلار برای هر سهم، ارائه داد تا اون رو به یه شرکت خصوصی تبدیل کنه. این پیشنهاد اگرچه به مدیران شرکت داده شد، اما به عنوان یه تلاش برای «تصاحب خصمانه» توصیف شد، چون یه جورایی تهدید به خرید سهام از بازار آزاد رو در صورت رد شدن پیشنهاد توسط مدیریت، به همراه داشت. هیئت مدیره در جواب گفت که «این پیشنهاد رو با دقت بررسی میکنه».
ایلان ماسک توی یه مصاحبه با تد (TED) گفت که هدفش اینه که توییتر رو به «سکویی برای آزادی بیان در سراسر جهان» تبدیل کنه و آزادی بیان رو یه «ضرورت اجتماعی برای یه دموکراسی کارآمد» دونست. اون تاکید کرد که این پیشنهاد رو برای افزایش ثروت خودش نداده. منتقدها اما میگفتن که اون بیشتر به تغییر سیاستهای تعدیل محتوای توییتر علاقه داره تا مبارزه با سانسور دولتی. روزنامه واشنگتن پست نوشت که مسدود شدن حسابهایی مثل «د بیبیلون بی» (The Babylon Bee) باعث شده بود ماسک به فکر خرید توییتر بیفته. قیمت پیشنهادی ۵۴.۲۰ دلار برای هر سهم هم به نظر میومد که اشارهای به عدد ۴۲۰ باشه، یه اصطلاح عامیانه توی فرهنگ مصرف ماریجوانا.
واکنش توییتر و تامین مالی معامله
در پانزدهم آوریل، هیئت مدیره توییتر در واکنش به پیشنهاد ماسک، از یه استراتژی دفاعی به اسم «قرص سمی» (poison pill) رونمایی کرد. این استراتژی به سهامدارها اجازه میداد در صورت وقوع یه تصاحب خصمانه، سهام بیشتری با قیمت پایینتر بخرن و با این کار، کار رو برای خریدار سخت کنن. این طرح تا ۱۴ آوریل ۲۰۲۳ اعتبار داشت. اما در هفدهم آوریل، بزرگترین سهامداران نهادی توییتر از برت تیلور، رئیس هیئت مدیره، خواستن که پیشنهاد ماسک رو «به طور جدی بررسی کنه».
در بیستم آوریل، ماسک اعلام کرد که موفق شده منابع مالی لازم رو برای یه پیشنهاد خرید احتمالی تامین کنه. این منابع مالی توسط گروهی از بانکها به رهبری مورگان استنلی، بنک آو آمریکا، بارکلیز، امیوافجی، سوسیته ژنرال، میزوهو بانک و بیانپی پاریبا فراهم شده بود. این بسته مالی شامل موارد زیر بود:
- ۷ میلیارد دلار وام بانکی تضمین شده
- ۶ میلیارد دلار بدهی ثانویه
- ۶.۲۵ میلیارد دلار وام بانکی شخصی به خود ماسک که با ۶۲.۵ میلیارد دلار از سهام تسلای اون تضمین شده بود
- ۲۰ میلیارد دلار پول نقد از طرف ماسک که از فروش سهام تسلا و داراییهای دیگهاش تامین میشد
- ۷.۱ میلیارد دلار سرمایه از ۱۹ سرمایهگذار مستقل
۱۳ میلیارد دلاری که قرار بود خود توییتر قرض بگیره، معادل هفت برابر جریان نقدی عملیاتی پیشبینی شده شرکت برای سال ۲۰۲۲ بود. بعضی بانکها این ضریب رو خیلی پرریسک دیدن و تصمیم گرفتن فقط توی وام ۱۲.۵ میلیارد دلاری به خود ماسک شرکت کنن. تخمین زده میشد که این بدهی سالانه حدود ۱ میلیارد دلار هزینه بهره و کارمزد برای توییٹر داشته باشه. دو روز بعد از اعلام پیشنهادش، ماسک سه تا شرکت هلدینگ به اسم «ایکس هلدینگز» (X Holdings) رو برای آمادهسازی تصاحبش ثبت کرد. روز بعد از اعلام خبر خرید، سهام تسلا ۱۲ درصد سقوط کرد و ماسک توی یه روز ۲۱ میلیارد دلار ضرر کاغذی کرد.
توافق نهایی: توییتر تسلیم میشود
در ۲۳ آوریل، ماسک به برت تیلور اطلاع داد که پیشنهادش «بهترین و نهایی» هست و روز بعد توی نامهای ازش خواست که اون رو قبول کنه. بعد از این ماجرا، رسانههای مختلف گزارش دادن که توییتر در حال مذاکرات نهایی برای قبول پیشنهاد ماسکه و انتظار میره که تا روز بعد توافق حاصل بشه، هرچند رویترز هشدار داد که هنوز امکان به هم خوردن معامله وجود داره. در ۲۵ آوریل، با انتشار گزارشهایی مبنی بر آمادگی توییتر برای پذیرش پیشنهاد ماسک، سهام شرکت ۵ درصد رشد کرد. مشاورهای توییتر، یعنی گلدمن ساکس و جیپی مورگان چیس، هم این معامله رو تایید کردن و از نظر مالی اون رو منصفانه دونستن.
بالاخره در همان روز، یعنی ۲۵ آوریل، هیئت مدیره توییتر به صورت علنی و به اتفاق آرا پیشنهاد خرید ۴۴ میلیارد دلاری ایلان ماسک رو پذیرفت. قرار شد توییتر بعد از نهایی شدن معامله در سال ۲۰۲۲ به یه شرکت خصوصی تبدیل بشه. مذاکرات با ماسک توسط کمیته معاملات هیئت مدیره که شامل برت تیلور، مارتا لین فاکس و پاتریک پیشت بود، هدایت میشد. این معامله برای نهایی شدن به تایید سهامدارها و نهادهای نظارتی نیاز داشت، هرچند تحلیلگرها معتقد بودن که بعیده توسط نهادهای نظارتی به چالش کشیده بشه.
طبق توافق، ماسک اجازه نداشت تا قبل از نهایی شدن معامله، توی توییتهاش درباره شرکت یا کارمندهاش بدگویی کنه. توافقنامه همچنین بندی داشت که اگه ماسک از تکمیل معامله سر باز بزنه، باید یه میلیارد دلار به عنوان جریمه به توییتر پرداخت کنه. با این خرید، قرار بود پاراگ آگراوال ۳۹ میلیون دلار و جک دورسی ۹۷۸ میلیون دلار دریافت کنن. ماسک به صورت خصوصی یه مدیرعامل جدید رو برای جایگزینی آگراوال انتخاب کرده بود، هرچند انتظار میرفت که خودش برای چند ماه بعد از تکمیل معامله، به عنوان مدیرعامل موقت فعالیت کنه. روز بعد از این توافق، ارزش سهام تسلا بیشتر از ۱۲۵ میلیارد دلار سقوط کرد و باعث شد ماسک حدود ۳۰ میلیارد دلار از ثروت خالصش رو از دست بده. ظرف سه روز بعد از توافق، ماسک ۸.۵ میلیارد دلار از سهام تسلای خودش رو فروخت.
برنامههای ماسک برای آینده توییتر
بعد از اعلام توافق، ماسک گفت که اولین هدفش اینه که الگوریتمی که توییتها رو توی فید محتوا رتبهبندی میکنه، اوپنسورس کنه تا شفافیت رو افزایش بده. اون همچنین اعلام کرد که قصد داره رباتهای اسپم رو حذف کنه و «همه انسانهای واقعی رو احراز هویت کنه». حتی به شوخی گفته بود که شاید دفتر مرکزی توییتر در سانفرانسیسکو رو به یه پناهگاه برای بیخانمانها تبدیل کنه. ماسک گفته بود که به مدیریت شرکت توییتر اعتماد نداره و به بانکها گفته بود که به فکر کاهش حقوق مدیران و هیئت مدیره هست.
اون توییتهایی در انتقاد از تصمیمهای مدیران توییتر مثل ویجایا گادِه منتشر کرد که باعث شد کاربرها به گاده با زبان نژادپرستانه و جنسیتی حمله کنن. در ۲۸ آوریل، توییتر به آژانسهای تبلیغاتی اطمینان داد که تبلیغاتشون کنار محتوای توهینآمیز نمایش داده نمیشه. ماسک همچنین با بانکدارها درباره ایدههایی مثل کاهش هزینهها و اخراج کارکنان، تشویق اینفلوئنسرها به خلاقیت و اضافه کردن سرویسهای اشتراکی به توییتر صحبت کرده بود.
تحولات جدید و اولین نشانههای تردید
در ۴ مه، کمیته دیجیتال، فرهنگ، رسانه و ورزش مجلس عوام بریتانیا، ماسک رو برای بحث درباره تاثیر خریدش بر آزادی بیان و «آسیبهای آنلاین» احضار کرد. روز بعد، ماسک موفق شد ۷.۱ میلیارد دلار بودجه اضافی تامین کنه که شامل سرمایهگذاری از طرف لری الیسون (بنیانگذار اوراکل)، شاهزاده سعودی الولید بن طلال آل سعود، شرکتهای سرمایهگذاری خطرپذیر اندرسن هوروویتز و سکویا کپیتال، و همچنین صندوق ثروت ملی قطر هلدینگ بود. این تزریق سرمایه، وام بانکی شخصی ۱۲.۵ میلیارد دلاری ماسک رو به ۶.۲۵ میلیارد دلار کاهش داد و سهم نقدی مورد نیازش رو از ۲۱ میلیارد دلار به کمتر از ۲۰ میلیارد دلار رسوند.
در ۱۱ مه، وال استریت ژورنال گزارش داد که کمیسیون بورس و اوراق بهادار (SEC) و کمیسیون تجارت فدرال (FTC) تحقیقاتی رو درباره وقایع منتهی به این خرید شروع کردن. روز بعد، آگراوال، مدیرکل توییتر، کیوان بیکپور، و مسئول محصولات درآمدی، بروس فالک، رو اخراج کرد.
در ۱۳ مه، ایلان ماسک اعلام کرد که معامله رو به دلیل گزارشهایی مبنی بر اینکه ۵ درصد از کاربران فعال روزانه توییتر حسابهای اسپم هستن، «موقتا متوقف» کرده. این خبر باعث شد سهام توییتر بیشتر از ۱۰ درصد سقوط کنه. ماسک البته تاکید کرد که همچنان به این خرید متعهده و آگراوال هم گفت که انتظار داره معامله نهایی بشه. در ۱۶ مه، آگراوال در یه رشته توییت توضیح داد که بررسی خارجی کاربران پلتفرم غیرعملیه. ماسک در جواب به این رشته توییت، یه ایموجی مدفوع فرستاد!
روز بعد، ماسک دوباره تاکید کرد که تا زمانی که توییتر نتونه نادرستی گزارشهای مربوط به حسابهای اسپم رو ثابت کنه، معامله «نمیتونه جلو بره» و از SEC خواست که تعداد کاربران روزانه توییتر رو بررسی کنه. همون روز، توییتر اسناد جدیدی رو به SEC ارائه داد که شامل یه جدول زمانی دقیق از خرید ماسک بود و تاکید کرد که بدون توجه به اقدامات ماسک، «توافقنامه ادغام رو اجرا میکنه».
در ۲۵ مه، ماسک از برنامهاش برای تامین بخشی از هزینه معامله از طریق وامهای حاشیهای در برابر سهام تسلا منصرف شد و در عوض تعهد کرد که ۶.۲۵ میلیارد دلار سرمایه اضافی فراهم کنه. همون روز جک دورسی از هیئت مدیره توییتر کنار رفت. در همین حین، ویلیام هرسنیاک، یکی از سرمایهگذاران توییتر، یه شکایت دستهجمعی علیه ماسک تنظیم کرد و اون رو به نقض قوانین شرکتی در کالیفرنیا از طریق دستکاری بازار متهم کرد. این شکایت همچنین ادعا میکرد که طبق قرارداد، ماسک اجازه نداشته معامله رو متوقف کنه و اظهارات گمراهکننده اون باعث کاهش قیمت سهام توییتر شده.
کشمکش بر سر رباتها و تهدید به لغو معامله
در ۳ ژوئن، معامله از بازبینی ضد انحصار آمریکا عبور کرد. سه روز بعد، وکیل ماسک در ایمیلی به توییتر، تهدید کرد که توافق رو فسخ میکنه چون شرکت از دادن دادههای مربوط به کاربرانش خودداری کرده. توییتر در جواب گفت که به همکاری با ماسک برای اطمینان از بسته شدن معامله طبق توافق ادامه میده. در ۸ ژوئن، هیئت مدیره توییتر با خواستههای ماسک موافقت کرد و قبول کرد که یه جریان داده «شیلنگ آتشنشانی» (firehose) از توییتها رو در اختیارش بذاره. یه هفته بعد، SEC از آگراوال خواست اطلاعاتی درباره نحوه تخمین تعداد حسابهای اسپم توسط توییتر ارائه بده، که شرکت هم این کار رو انجام داد؛ SEC در ۲۷ ژوئیه تحقیقاتش رو تموم کرد.
ایلان ماسک در ۱۶ ژوئن در یه جلسه عمومی شرکت کرد تا به سوالات کارمندهای توییتر جواب بده. اون درباره سیاست تعدیل محتوا، آزادی بیان، اخراجهای احتمالی، دورکاری و «ماهیت کیهانی توییتر» صحبت کرد. ماسک همچنین ابراز تمایل کرد که توییتر به یک میلیارد کاربر فعال برسه و تعهدش رو به تبلیغات به عنوان منبع درآمد توییتر اعلام کرد.
ورود افشاگر و پیچیدهتر شدن اوضاع
در ۶ ژوئیه، پیتر زاتکو، مسئول سابق امنیت توییتر، در شکایتی که توسط «ویسلبلور اید» (Whistleblower Aid) به SEC، وزارت دادگستری آمریکا و FTC ارائه شد، چندین مدیر توییتر، از جمله آگراوال و بعضی اعضای هیئت مدیره رو به ارائه اظهارات نادرست یا گمراهکننده درباره حریم خصوصی، امنیت و تعدیل محتوا در پلتفرم متهم کرد. این اتهامات شامل ارائه اطلاعات نادرست به ماسک در طول فرآیند خرید بود و به طور خاص، رشته توییت ۱۶ مه آگراوال رو فریبکارانه توصیف میکرد.
در یه کنفرانس تلفنی در ۷ ژوئیه، توییتر فاش کرد که روزانه بیش از یک میلیون حساب اسپم حذف میشن و دوباره تاکید کرد که تعیین تعداد دقیق این حسابها از خارج شرکت غیرممکنه چون به دادههای خصوصی کاربران نیاز داره. همون روز، واشنگتن پست گزارش داد که به دلیل کند شدن مذاکرات برای تامین مالی، معامله «در خطر» قرار گرفته.
لغو رسمی معامله و شروع دعوای حقوقی
در ۸ ژوئیه، ایلان ماسک قصد خودش رو برای فسخ معامله اعلام کرد. اون در یه پرونده نظارتی ادعا کرد که توییتر با خودداری از برآورده کردن درخواستهای ماسک برای دادههای حسابهای ربات اسپم و اخراج کارمندهای ارشد، چندین بخش از توافقنامه رو به طور «اساسی نقض» کرده. در جواب، برت تیلور، رئیس هیئت مدیره، قول داد که علیه ماسک در دادگاه چنسری دلاور اقدام قانونی کنه تا معامله رو تکمیل کنه. کمیته معاملات هیئت مدیره توییتر دوباره مسئولیت نظارت بر این دعوای حقوقی رو به عهده گرفت. سهام توییتر بعد از این خبر ۷ درصد و روز بعد ۱۱ درصد دیگه سقوط کرد.
در ۱۰ ژوئیه، توییتر شرکت حقوقی «واکتل، لیپتون، روزن و کتز» (Wachtell, Lipton, Rosen & Katz) رو برای نمایندگی در این پرونده استخدام کرد که شامل وکلای کلیدی مثل ویلیام ساویت و لئو استراین بود. ماسک هم دوباره از خدمات شرکت «کویین امانوئل ارکهارت و سالیوان» (Quinn Emanuel Urquhart & Sullivan) که قبلا هم در پروندههای دیگهای ازش استفاده کرده بود، کمک گرفت.
توییتر رسما در ۱۲ ژوئیه در دادگاه چنسری دلاور علیه ماسک شکایت کرد. ماسک در جواب توییت کرد: «اوه، عجب طنزی». توییتر درخواست کرد که دادگاه از ۱۹ تا ۲۲ سپتامبر برگزار بشه، یعنی قبل از تاریخ نهایی اولیه معامله در ۲۴ اکتبر. تیم حقوقی ماسک با این موضوع مخالفت کرد و خواستار برگزاری دادگاه از ۱۳ تا ۲۲ فوریه ۲۰۲۳ شد. در ۱۹ ژوئیه، قاضی کاتالین مککورمیک حکم داد که دادگاه به مدت پنج روز در ماه اکتبر برگزار بشه. در ۲۲ ژوئیه، توییتر در گزارش درآمد فصلی خودش، «آشفتگی» ناشی از این پیشنهاد خرید رو عامل اصلی کاهش درآمدش اعلام کرد. در نهایت قاضی مککورمیک با برگزاری دادگاه به مدت پنج روز از ۱۷ اکتبر موافقت کرد.
در ۶ اوت، ماسک آگراوال رو به یه مناظره عمومی درباره حسابهای ربات اسپم توییتر به چالش کشید و بعد از دنبالکنندههاش نظرسنجی کرد که آیا معتقدن کمتر از ۵ درصد حسابهای توییتر «جعلی/اسپم» هستن یا نه. در ۱۰ اوت، ماسک ۷.۹۲ میلیون سهم تسلا به ارزش ۶.۹ میلیارد دلار رو به عنوان پشتیبان در صورت باختن در دادگاه فروخت، با اینکه قبلا گفته بود دیگه سهام تسلا رو نمیفروشه. هفته بعد، قاضی مککورمیک به توییتر دستور داد اسنادی از بیکپور، که تیم ماسک درخواست کرده بود، به همراه فایلهایی از ۲۲ کارمند دیگه توییتر و ۴۱ «نگهبان اطلاعات» دیگه رو ارائه بده. کمی بعد، ماسک جک دورسی رو هم احضار کرد.
در مجموع، وکلای توییتر بیشتر از ۸۴ احضاریه و وکلای ماسک بیشتر از ۳۶ احضاریه صادر کردن که شامل افراد و شرکتهای بزرگی مثل مارک اندرسن، لری الیسون، گلدمن ساکس، مورگان استنلی و خیلیهای دیگه میشد.
با افزایش فشار از طرف ماسک، توییتر اعلام کرد که تیم سلامت خودش رو که مسئول جلوگیری از محتوای جنسی و استثمار کودکان بود، با تیم ضد اسپم ادغام میکنه. قاضی مککورمیک بیشتر درخواستهای «به شدت گسترده» تیم ماسک برای دادههای مربوط به همه کاربران توییتر رو رد کرد، اما به شرکت دستور داد دادههای مربوط به ۹۰۰۰ حسابی که قبلا به عنوان نمونه بررسی کرده بود رو ارائه بده. ماسک در ۲۹ اوت یه «نامه فسخ» دیگه به SEC فرستاد و به ادعاهای زاتکو به عنوان مدرکی برای نقض قرارداد توسط توییتر استناد کرد و بعد از قاضی خواست دادگاه رو چند هفته به تعویق بندازه که قاضی این درخواست رو رد کرد.
در ۱۳ سپتامبر، زاتکو در برابر کمیته قضایی سنا شهادت داد و همزمان، سهامداران توییتر به نفع این معامله رای دادن. ماسک به صورت خصوصی پیشنهاد خرید توییتر رو با قیمتهای کاهش یافته ۳۱ میلیارد و ۳۹.۶ میلیارد دلار داد، که هر دو توسط شرکت رد شدن.
چرخش ۱۸۰ درجهای: ماسک دوباره میخواهد توییتر را بخرد
در ۳ اکتبر، تیم حقوقی ماسک به توییتر اطلاع داد که ماسک نظرش رو عوض کرده و تصمیم گرفته با همون قیمت اولیه ۵۴.۲۰ دلار برای هر سهم، معامله رو پیش ببره، به شرط اینکه توییتر شکایتش رو پس بگیره. دلیل این تغییر ناگهانی، نگرانی تیم ماسک از این بود که نتونن ثابت کنن یه «اثر منفی مادی» وجود داشته که فسخ قرارداد رو توجیه کنه. قرار بود جلسات شهادت ماسک و آگراوال به ترتیب در ۶ و ۱۰ اکتبر برگزار بشه. ماسک اعلام کرد که خرید توییتر بخشی از جاهطلبی اون برای ایجاد یه «اپلیکیشن همهکاره» به اسم «ایکس» (X) هست که خدمات مختلفی رو ارائه میده. در پاسخ، قاضی مککورمیک از هر دو طرف خواست که نحوه ادامه کار رو بهش پیشنهاد بدن. سهام توییتر با اعلام این خبر ۲۳ درصد جهش کرد. اما هیچکدوم از طرفین به درخواست قاضی جواب ندادن و باعث شد قاضی اعلام کنه که دادگاه طبق برنامه پیش میره.
در ۶ اکتبر، مککورمیک با درخواست ماسک برای به تعویق انداختن دادگاه تا ۲۸ اکتبر موافقت کرد تا ماسک بتونه تامین مالی بدهی معامله رو نهایی کنه و اضافه کرد که اگه معامله تا اون موقع بسته نشه، دادگاه برای نوامبر برنامهریزی میشه. در این مدت، ماسک یه وام ۱ میلیارد دلاری از شرکت خودش، اسپیسایکس، گرفت و ماه بعد با بهره پس داد. در ۱۳ اکتبر، اسناد دادگاه نشون داد که دولت آمریکا در حال تحقیق درباره رفتار ماسک در این خرید پیشنهادی هست. ماسک بعدا گفت که معتقده ارزش بلندمدت توییتر از قیمت ۵۴.۲۰ دلار برای هر سهم بیشتر خواهد بود، قیمتی که اون رو یه پرداخت اضافی میدونست.
در ۲۰ اکتبر، واشنگتن پست گزارش داد که ماسک قصد داره ۷۵ درصد از کارمندهای توییتر رو اخراج کنه و مدیران توییتر هم مشتاق فروش شرکت به ماسک هستن تا بتونن کاهشهای برنامهریزی شده در حقوق و زیرساختها رو مدیریت کنن. کارمندهای توییتر در یه نامه سرگشاده، نیت ماسک رو محکوم کردن و درباره عواقب منفی برای آینده توییتر هشدار دادن.
روزهای پایانی: پرنده آزاد شد
تا ۲۱ اکتبر، بانکدارها و وکلای هر دو طرف قرار بود تا آخر ماه مدارک مربوط به خرید رو تکمیل کنن و انتظار میرفت معامله تا اون موقع بسته بشه. بانکهایی که این خرید رو تامین مالی میکردن، قرار بود بدهی ۱۳ میلیارد دلاری رو نگه دارن به جای اینکه اون رو بفروشن. ماسک در یه تماس ویدیویی با بانکهایی که بهش کمک کرده بودن، بهشون اطمینان داد که خرید رو تا مهلت مقرر تکمیل میکنه.
ایلان ماسک در ۲۶ اکتبر به دفتر مرکزی توییتر رفت و ویدیویی از خودش منتشر کرد که به شوخی یه سینک آشپزخانه رو در لابی حمل میکرد و بیوگرافی توییترش رو به «چیف تویت» (Chief Twit) تغییر داد. اون همچنین به کارمندهای توییتر گفت که اگرچه اخراجها هنوز محتمله، اما قصد نداره به اندازهای که واشنگتن پست گزارش داده بود، این کار رو انجام بده. روز بعد، ماسک در یه نامه سرگشاده به تبلیغکنندهها نوشت که توییتر به یه «جهنم بیقانون» تبدیل نمیشه و دوباره تاکید کرد که انگیزهاش از خرید، طمع نبوده، بلکه تمایل به ایجاد «یه میدان شهر دیجیتال مشترک» بوده.
بعد از ظهر ۲۷ اکتبر، ماسک و توییتر معامله رو بستن و ماسک توییت کرد: «پرنده آزاد شد». ماسک بلافاصله صاحب جدید توییتر شد و فورا آگراوال، مدیر مالی ند سگال، ویجایا گاده و مشاور کل شان اجت رو اخراج کرد. این مدیرها توسط ماموران امنیتی از دفتر مرکزی شرکت به بیرون اسکورت شدن. این حرکت برای خیلیها غافلگیرکننده بود، چون انتظار داشتن ماسک به مدیرها اجازه بده داوطلبانه استعفا بدن. طبق بیوگرافی «ایلان ماسک» نوشته والتر آیزاکسون (۲۰۲۳)، ماسک «با دقت» برنامههاش رو تغییر داد تا «بتونه قبل از اینکه گزینههای سهامشون فعال بشه، استخدامشون رو خاتمه بده» تا به خاطر ماجرای رباتهای اسپم، از آگراوال انتقام بگیره.
آگراوال، سگال و گاده قرار بود به ترتیب ۳۸.۷ میلیون، ۲۵.۴ میلیون و ۱۲.۵ میلیون دلار «چتر نجات طلایی» دریافت کنن، اما نیویورک تایمز گزارش داد که ماسک بعیده این پرداختها رو انجام بده چون مدیرها به دلیل «قصور» اخراج شده بودن. فایننشال تایمز نوشت که توجیه ماسک این بود که شرکت بد مدیریت شده. دورسی سهام ۱ میلیارد دلاری خودش رو حفظ کرد.
ماسک سمت مدیرعاملی رو به عهده گرفت، شرکت رو با ایکس هلدینگز ادغام کرد و هیئت مدیره توییتر رو منحل کرد. با این ادغام، توییتر دیگه یه شرکت مستقل نبود و بعدا در مارس ۲۰۲۳، شرکت «ایکس کورپ» (X Corp.) برای نگهداری این شرکت ایجاد شد. ماسک از عنوان «چیف تویت» برای اشاره به سمت مدیرعاملیش استفاده میکنه. یه «اتاق جنگ» در توییتر تشکیل شد و ماسک با افرادی مثل وکیلش الکس اسپیرو و دیوید سکس درباره قدمهای بعدیش جلسه گذاشت. طبق گفته نیویورک تایمز، دو هدف اصلی این گروه، کاهش تعداد کارمندهای توییتر و بازطراحی اپلیکیشن موبایل پلتفرم بود. کارمندهای توییتر به طور رسمی از تغییر مدیریت مطلع نشدن. روز بعد، معامله سهام توییتر متوقف شد و در ۸ نوامبر، نماد سهام شرکت از بورس نیویورک حذف شد.
دوران جدید: تغییرات بزرگ و جنجالهای بیپایان
از زمانی که ماسک مالک توییتر شد، یه سری تغییرات بزرگ ایجاد کرد، از جمله بازطراحی سیستم تایید هویت توییتر با الزام متقاضیان جدید به خرید اشتراک توییتر بلو. خیلی از کارمندهای توییتر مجبور شدن ساعات کاریشون رو برای رسیدن به ضربالاجلهای ماسک افزایش بدن. در ۴ نوامبر، ماسک حدود نیمی از نیروی کار توییتر رو اخراج کرد و دو هفته بعد، به کارمندها اولتیماتوم داد که یا به کار «فوقالعاده سخت» برای تحقق چشمانداز «توییتر ۲.۰» متعهد بشن یا شرکت رو ترک کنن. صدها کارمند در جواب استعفا دادن. با این اخراجها و استعفاها، تعداد کارمندهای شرکت از نزدیک به ۷۵۰۰ نفر به حدود ۱۵۰۰ نفر کاهش پیدا کرد، یعنی حدود ۸۰ درصد.
در همین حال، ماسک شروع به بازگردوندن حسابهای مسدود شده قبلی مثل جردن پیترسون، کتی گریفین، د بیبیلون بی و دونالد ترامپ کرد، در حالی که به اصرار چهرههای راست افراطی، حسابهای ضد فاشیستی رو مسدود میکرد. ماسک همچنین سیاستهای مربوط به سخنان نفرتپراکن رو ملایمتر کرد و سیاست ممنوعیت اطلاعات نادرست درباره کووید-۱۹ رو حذف کرد که منجر به افزایش سخنان نفرتپراکن شد.
در ماه دسامبر، ماسک بعد از مسدود کردن «ایلانجت» (ElonJet)، یه حساب ربات توییتر که جت شخصی ماسک رو با استفاده از دادههای عمومی ردیابی میکرد، با واکنشهای منفی روبرو شد. این اعتراضها وقتی شدیدتر شد که ماسک حساب چندین روزنامهنگار رو که ماجرای ایلانجت رو پوشش میدادن، مسدود کرد. چند روز بعد، ماسک یه نظرسنجی در توییتر برگزار کرد و از کاربرها پرسید که آیا باید از مدیرعاملی توییتر کنارهگیری کنه یا نه، که رایدهندهها با این موضوع موافقت کردن. ماسک اعلام کرد که بعد از انتخاب جانشینش کنارهگیری میکنه و در ژوئن ۲۰۲۳، لیندا یاکارینو، رئیس فروش تبلیغات انبیسییونیورسال، جانشین اون شد.
از توییتر تا ایکس: تولد یک رقیب و ادامه حواشی
خرید توییتر توسط ماسک، دلیل اصلی توسعه «تردز» (Threads)، یه پلتفرم رسانه اجتماعی خیلی شبیه به توییتر، توسط شرکت رقیب یعنی متا پلتفرمز بود. کار روی این سرویس در نوامبر ۲۰۲۲ شروع شد و در ۵ ژوئیه ۲۰۲۳، در بحبوحه واکنشهای منفی به تغییرات توییتر، منتشر شد. در جواب، توییتر متا رو به نقض مالکیت معنوی تهدید به شکایت کرد.
در آوریل ۲۰۲۳، آگراوال، سگال و گاده علیه توییتر شکایت کردن و ادعا کردن که شرکت هزینههای حقوقی اونها رو پرداخت نکرده. قاضی مککورمیک در ماه اکتبر به نفع مدیران رای داد.
در ژوئیه، اپلیکیشن توییتر به «ایکس» (X) تغییر نام داد، یه تصمیم بیسابقه که باعث سردرگمی کاربرها شد. در سپتامبر، ماسک در پاسخ به تحقیقات SEC درباره خرید سهام توییتر در سال قبل، حاضر به شهادت نشد که منجر به یه شکایت جدید شد. وال استریت ژورنال در اکتبر ۲۰۲۳ گزارش داد که هفت بانک بزرگی که وامهای خرید ماسک رو تامین کرده بودن، نتونستن طبق روال معمول، بدهی رو به بانکهای دیگه بفروشن و انتظار میرفت که ارزش بدهی رو حداقل ۱۵ درصد کاهش بدن تا بتونن اون رو بفروشن.
یک سال بعد: ارزشگذاری مجدد و نگاهی به گذشته
در اولین سالگرد این خرید، ماسک ارزش شرکت رو ۱۹ میلیارد دلار اعلام کرد که ۵۵ درصد کاهش نسبت به قیمت خرید ۴۴ میلیارد دلاری داشت. فیدلیتی، که ۳۰۰ میلیون دلار در این خرید مشارکت کرده بود، ارزش شرکت رو ۶۵ درصد کاهش داد. آمارها نشوندهنده کاهش ۳۰ درصدی کاربران فعال، کاهش ۶۰ درصدی تبلیغات، کاهش ۱۴ درصدی ترافیک وبسایت و کاهش ۳۸ درصدی دانلود اپلیکیشن بودن. البته شرکت این آمارها رو رد کرده و ادعا کرده که تعامل کاربرها افزایش پیدا کرده.
بسیاری از نشریات به سال اول توییتر تحت مالکیت ماسک نگاه کردن. روزنامهنگارهای واشنگتن پست با استناد به دادههای دانشگاه واشنگتن نوشتن که این پلتفرم به «هیاهویی از اطلاعات نادرست و گزارشهای گیجکننده» تبدیل شده و به تغییر شدید توییتر به سمت محافظهکاری اشاره کردن. نشریه ورج (The Verge) با اشاره به تغییرات رادیکال ماسک و کاهش تعداد کاربران، این تصاحب رو یه «فاجعه» دونست. بلومبرگ به افزایش اطلاعات نادرست و سخنان نفرتپراکن تمرکز کرد. نیویورک تایمز و اسلیت (Slate) تاسف خوردن که خرید ماسک به طور اساسی معنای توییتر رو تغییر داده. شرکت پخش استرالیا (ABC) اعلام کرد: «توییتر، اونطور که دنیا میشناخت، مرده است». ماسک عمدتا این نظرات منفی رو نادیده گرفته.
واکنشها به خرید توییتر: از نگرانی تا استقبال
واکنشها به خرید توییتر توسط ایلان ماسک از همون اول خیلی متفاوت بود. وقتی ماسک پیشنهادش رو مطرح کرد، کارمندهای توییتر نگران دیدگاههای اون درباره آزادی بیان بودن. رسانهها هم ابراز نگرانی کردن که تغییرات پیشنهادی ماسک منجر به افزایش اطلاعات نادرست و آزار و اذیت آنلاین بشه. جیم کریمر از CNBC معتقد بود که هیئت مدیره توییتر به دلیل مسئولیت شخصی احتمالی، «چارهای جز رد کردن» پیشنهاد ماسک نداره. در ۱۹ آوریل، اتحادیه ملی شهری از توییتر خواست پیشنهاد ماسک رو رد کنه و درباره عواقب منفی احتمالی برای حقوق مدنی کاربران هشدار داد.
از طرف دیگه، مفسران و سیاستمداران محافظهکار و جمهوریخواه در آمریکا که معتقد بودن توییتر علیه دیدگاههای راستگرا تبعیض قائل میشه، از تغییرات پیشنهادی ماسک استقبال کردن. در ۲۲ آوریل، جمهوریخواهان مجلس نمایندگان آمریکا از هیئت مدیره توییتر خواستن که تمام سوابق مربوط به پیشنهاد ماسک رو حفظ کنه که زمینه رو برای یه تحقیق احتمالی کنگره بعد از انتخابات میاندورهای ۲۰۲۲ فراهم میکرد. جیمی پاترونیس، مدیر مالی فلوریدا، پیشنهاد ماسک رو تحسین کرد و از استراتژی «قرص سمی» توییتر انتقاد کرد. طبق یه نظرسنجی، ۵۷ درصد از رایدهندگان آمریکایی با خرید توییتر توسط ماسک موافق بودن.
بعد از نهایی شدن معامله، جک دورسی این فروش رو تایید کرد و گفت که «برگردوندن توییتر از وال استریت، اولین قدم درسته» و به ماسک به عنوان مالک شرکت اعتماد داره. دیک کاستولو، مدیرعامل سابق توییتر، از انتقادات ماسک به شرکت انتقاد کرد. گفته میشه ویجایا گاده در جلسهای درباره این خبر گریه کرده و بعدا مورد حملات آنلاین قرار گرفته. جلسه ۱۷ ژوئن ماسک با کارمندها به طور کلی با استقبال منفی شرکتکنندهها روبرو شد و اونها اظهارات ماسک رو «نامنسجم» و «غیر الهامبخش» دونستن. کارمندهای توییتر بارها ماسک رو در کانالهای اسلک داخلی مسخره کردن.
قانونگذاران جمهوریخواه در کنگره آمریکا مثل جیم جردن و تد کروز این معامله رو تحسین کردن و اون رو احیای آزادی بیان دونستن. در مقابل، قانونگذاران دموکرات مثل الیزابت وارن از ماسک و این خرید انتقاد کردن. کن پکستون، دادستان کل تگزاس، تحقیقاتی رو شروع کرد تا ببینه آیا توییتر مقامات رو درباره تعداد حسابهای ربات اسپم گمراه کرده یا نه. دونالد ترامپ، رئیسجمهور سابق آمریکا، با این معامله موافقت کرد اما گفت حتی اگه حسابش باز بشه، به این پلتفرم برنمیگرده.
جف بزوس، بنیانگذار آمازون، این سوال رو مطرح کرد که آیا منافع تجاری تسلا در چین، به دولت چین اهرمی برای فشار بر توییتر از طریق ماسک میده یا نه، اما بعدا گفت که «احتمالا نه». بیل گیتس، بنیانگذار مایکروسافت، ابراز تردید کرد که آیا ماسک اجازه انتشار اطلاعات نادرست در زمینه بهداشت عمومی، از جمله اطلاعات نادرست درباره واکسن، رو میده یا نه. جیمی ولز، بنیانگذار ویکیپدیا، پیشبینی کرد که توییتر تحت نظارت ماسک یا در عرض پنج سال رشد میکنه یا سقوط. ساندار پیچای، مدیرعامل گوگل و آلفابت، گفت که امیدوارم توییتر به مرور زمان به خاطر اهمیتش برای جامعه بهتر بشه، در حالی که مارک زاکربرگ، بنیانگذار فیسبوک و متا، درباره این خرید پیشنهادی سردرگمی و عدم اطمینان خودش رو ابراز کرد.
واکنشها به لغو و سپس احیای معامله
وقتی ماسک اعلام کرد که قصد داره توافق رو فسخ کنه، کارشناسان حقوقی به طور کلی موافق بودن که انجام این کار براش سخته. استدلال ماسک درباره رباتهای اسپم رو ضعیف دونستن و تردید داشتن که این موضوع یه «اثر منفی مادی» باشه. خیلیها معتقد بودن که این کار ماسک صرفا یه پشیمونی خریدار بوده.
با این حال، وقتی افشاگریهای پیتر زاتکو منتشر شد، خیلی از نشریات معتقد بودن که این شکایت میتونه شواهد بالقوهای به نفع ماسک فراهم کنه، هرچند بعضیها مثل مت لوین از بلومبرگ نیوز استدلال کردن که این شکایت تایید میکنه که تعداد کاربران فعال روزانه قابل کسب درآمد توییتر، شامل رباتهای اسپم نمیشه.
واکنشها پس از تکمیل نهایی خرید
وقتی معامله بالاخره بسته شد، دونالد ترامپ از این خرید استقبال کرد و گفت خوشحاله که توییتر «در دستان عاقلی» قرار گرفته. سیاستمداران جمهوریخواه دیگه هم این خرید رو تحسین کردن. در مقابل، دموکراتها مثل ایمی کلوبوچار بیاعتمادی خودشون رو به ماسک ابراز کردن و خواستار نظارت دولتی شدیدتر بر این پلتفرم شدن. کریس مورفی، سناتور دموکرات، خواستار تحقیقات فدرال درباره نقش عربستان سعودی در این خرید شد.
در داخل توییتر، کارمندها نگران بودن که ماسک قبل از اینکه پرداختهای جبرانیشون رو دریافت کنن، اونها رو اخراج کنه. آژانسهای تبلیغاتی مثل آیپیجی مدیابرندز و آمنیکام مدیا گروپ به مشتریانشون توصیه کردن که به دلیل نگرانیهای مربوط به ایمنی و اعتماد، تبلیغات در توییتر رو به طور موقت متوقف کنن و شرکتهای بزرگی مثل آئودی، جنرال میلز و فایزر هم همین کار رو کردن.
استقبال آنلاین از تکمیل خرید ماسک هم متفاوت بود. طبق گزارشها، چندین چهره راست افراطی افزایش قابل توجهی در تعداد دنبالکنندههاشون داشتن، در حالی که خیلی از ترقیخواهها کاهش قابل توجهی رو تجربه کردن. پلتفرم ماستودون دوباره با افزایش ثبتنام روبرو شد. چندین چهره مشهور در صنعت سرگرمی اعلام کردن که از این پلتفرم خارج میشن.
موسسه تحقیقاتی سرایت شبکه (NCRI) افزایش ۵۰۰ درصدی استفاده از یه کلمه نژادپرستانه رو در ۱۲ ساعت بعد از تکمیل خرید توسط ماسک مشاهده کرد، در حالی که واشنگتن پست به افزایش توییتهای طرفدار نازی، زنستیزانه و ضد الجیبیتیکیو+ اشاره کرد. لبران جیمز، بازیکن بسکتبال، از گزارش NCRI ابراز نگرانی کرد و گفت: «افراد ناشایست میگن سخنان نفرتپراکن، آزادی بیانه». توییتر در جواب گفت که این حسابها بخشی از یه «کمپین ترولینگ» بودن و مسدود میشن. مرکز مقابله با نفرت دیجیتال گزارش داد که توهینهای ضد سیاهپوستان، ضد همجنسگرایان و ضد تراجنسیتیها از زمان به دست گرفتن کنترل توییتر توسط ماسک افزایش یافته و اتحادیه ضد افترا هم افزایش محتوای یهودستیزانه رو گزارش داد.
نگاه تحلیلگران و کارشناسان
تحلیلگران معتقد بودن که دخالت نهادهای خارجی به عنوان سرمایهگذار مستقل میتونه باعث بشه این معامله با بررسی امنیت ملی توسط کمیته سرمایهگذاری خارجی در ایالات متحده (CFIUS) روبرو بشه. رسانههایی مثل مدیا مترز و موسسه سیاست استراتژیک استرالیا هم اشاره کردن که چین میتونه از نفوذش برای گرفتن امتیازات سیاسی یا دستکاری توییتر به خاطر روابط ماسک با این کشور استفاده کنه. اتحادیه آزادیهای مدنی آمریکا (ACLU) درباره خطر بالقوه قدرت بیش از حد ماسک هشدار داد.
بعد از تکمیل خرید، لارن هرش از نیویورک تایمز اشاره کرد که ماسک با چالشهای مالی در مالکیت توییتر روبرو خواهد شد، از جمله مشکل شرکت در سودآوری. ریچارد واترز از فایننشال تایمز هم با این نظر موافق بود و اضافه کرد که اجازه دادن به مقدار مناسبی از آزادی بیان در این پلتفرم برای ماسک سخت خواهد بود. همیلتون نولان از گاردین احساس میکرد که این خرید تلاشی از طرف ماسک برای «کنترل گفتگو» بود.
بسیاری از کارشناسان و دانشگاهیان هشدار دادن که کاهش تعدیل محتوا میتونه منجر به افزایش اطلاعات نادرست و آزار و اذیت در پلتفرم بشه. در مقابل، چهرههای محافظهکار این خرید رو جشن گرفتن. تاکر کارلسون از فاکس نیوز استدلال کرد که رویکرد ماسک به تعدیل محتوا، گفتمان سیاسی آمریکا رو تغییر میده. بن شاپیرو نوشت که امیدوارم پلتفرمهای رسانه اجتماعی دیگه هم پیشنهادهای ماسک رو اجرا کنن.
در نهایت، وال استریت ژورنال در سال ۲۰۲۴ نوشت که بدهی ۱۳ میلیارد دلاری که ماسک برای خرید توییتر قرض کرده بود، «بدترین معامله مالی ادغام برای بانکها» از زمان بحران مالی ۲۰۰۸ بود و اضافه کرد که «جذابیت» بانکداری با ماسک «بیش از حد جذاب بود که بشه ازش گذشت». واشنگتن پست هم گزارش داد که این شرکت ۲۴ میلیارد دلار از ارزش سهام خودش رو از دست داده، «یه تبخیر ثروت که خارج از حوزه سقوطهای اقتصادی یا صنعتی، یا رسواییهای ویرانگر شرکتی، مشابه کمی داره.»
منابع
- [۱] Acquisition of Twitter by Elon Musk – Wikipedia
- [۲] Twitter under Elon Musk – Wikipedia
- [۳] Twitter to X Corp: A complete timeline of Elon Musk’s Twitter takeover – TheStreet
- [۴] X | Company, History, Twitter, Elon Musk, & Uses | Britannica Money
- [۵] Elon Musk offers to buy 100% of Twitter for $43 billion | FOX 35 Orlando
- [۶] Elon Musk reveals his reason for acquiring Twitter. It’s got something to do with Donald Trump | World News – Times of India
- [۷] Why did Elon Musk buy Twitter? – The Washington Post
- [۸] Watch: Elon Musk Comes Clean on Why He Bought Twitter – TheStreet
- [۹] Elon Musk’s Twitter Takeover: A Timeline Of Events
- [۱۰] Elon Musk Reveals His True Motive for Buying Twitter | by Derick David | Utopian | Medium
دیدگاهتان را بنویسید