دونباس؛ قلب صنعتی اوکراین در میان آتش جنگ و تغییر هویت

دونباس کجاست و این اسم از کجا اومده؟

دونباس یه منطقه تاریخی، فرهنگی و اقتصادی در شرق اوکراینه. اسمش یه جورایی مخففه و از عبارت «حوضه دونتس» یا دقیق‌تر «حوضه زغال‌سنگ دونتس» گرفته شده. این اسم به رشته‌کوه دونتس اشاره داره که اون هم اسمش رو از رودخونه دونتس گرفته. پس وقتی میگیم دونباس، داریم در مورد یه منطقه بزرگ صنعتی حرف میزنیم که به خاطر معادن زغال‌سنگش معروف شده.

از نظر جغرافیایی، دونباس شامل دو استان یا «اوبلاست» بزرگ شرقی اوکراین، یعنی «دونتسک» و «لوهانسک» میشه. این منطقه از نزدیکی شهر ماریوپل در جنوب تا مرز شمالی با روسیه کشیده شده. البته تعریف دقیق مرزهای دونباس همیشه مورد بحث بوده. بعضی‌ها دونباس کوچیک رو بخش شمالی استان دونتسک و بخش جنوبی استان لوهانسک به اضافه یه تیکه از استان روستوف روسیه میدونن. اما منطقه تاریخی استخراج زغال‌سنگ حتی بخش‌هایی از استان دنیپروپتروفسک اوکراین و جنوب روسیه رو هم شامل میشده.

شهر دونتسک، با اینکه رسما پایتخت نیست، اما قلب تپنده و بزرگترین شهر دونباس به حساب میاد. شهرهای بزرگ دیگه این منطقه (با جمعیت بالای صد هزار نفر) شامل ماریوپل، لوهانسک، ماکیئیفکا، هورلیفکا، کراماتورسک، اسلوویانسک، آلچفسک، سیورودونتسک و لیسیچانسک هستن. مساحت کل این منطقه حدود ۵۳ هزار کیلومتر مربعه و جمعیتش قبل از جنگ‌های اخیر حدود ۶.۶ میلیون نفر بود.

سفری در تاریخ پر فراز و نشیب دونباس

برای اینکه بفهمیم امروز در دونباس چی میگذره، باید یه نگاهی به گذشته‌اش بندازیم. تاریخ این منطقه پر از کوچ، جنگ، صنعت و تغییرات هویتیه.

از دشت‌های خالی تا پایگاه قزاق‌ها

این منطقه برای قرن‌ها محل زندگی قبایل کوچ‌نشین مختلفی مثل سکاها، آلان‌ها، هون‌ها، بلغارها، پچنگ‌ها، کیپچاک‌ها، تاتارها و نوقایی‌ها بوده. تا نیمه دوم قرن هفدهم، منطقه‌ای که امروز بهش میگیم دونباس، تقریبا خالی از سکنه بود و بهش میگفتن «دشت‌های وحشی». اولین کسایی که اونجا ساکن شدن، قزاق‌های «دُن» بودن.

اولین شهر این منطقه در سال ۱۶۷۶ به اسم سولانویه (که امروز بهش میگن سولِدار) ساخته شد. دلیل ساختش هم کشف ذخایر نمک سنگی و تجارت سودآورش بود. تا اواخر قرن هجدهم، دونباس بیشتر تحت کنترل قزاق‌های اوکراینی (هتمانات قزاق) و خانات تُرک کریمه بود. اما کم‌کم امپراتوری روسیه هم هتمانات رو شکست داد و هم خانات کریمه رو به خاک خودش اضافه کرد. در همین دوره، مهاجرهای زیادی از روسیه، اوکراین، صربستان و یونان به این منطقه اومدن. دولت تزاری روسیه اسم این سرزمین‌های فتح شده رو گذاشت «روسیه جدید» یا «نووروسیا».

انقلاب صنعتی و تولد غول زغال‌سنگ

نقطه عطف تاریخ دونباس، کشف ذخایر عظیم زغال‌سنگ در سال ۱۷۲۱ بود. با شروع انقلاب صنعتی در اروپا، از اواسط قرن نوزدهم بهره‌برداری از این معادن شروع شد و دونباس به سرعت به یه منطقه به شدت صنعتی تبدیل شد. اسم «دونباس» هم دقیقا از همین زمان رایج شد.

رونق صنعت زغال‌سنگ باعث انفجار جمعیت در این منطقه شد. کارگرهای زیادی، به خصوص از روسیه، برای کار به اینجا سرازیر شدن. شهر دونتسک، مهم‌ترین شهر منطقه، در سال ۱۸۶۹ توسط یه تاجر ولزی به اسم جان هیوز در محل شهر قدیمی قزاق‌ها یعنی اولکساندریوکا تاسیس شد. هیوز یه کارخونه فولاد ساخت و چند تا معدن زغال‌سنگ راه انداخت. به افتخار خودش، اسم شهر رو گذاشتن «یوزیوکا». با توسعه یوزیوکا و شهرهای مشابه، دهقان‌های بی‌زمین زیادی از مناطق دیگه امپراتوری روسیه برای پیدا کردن کار به دونباس اومدن.

این مهاجرت‌ها ترکیب جمعیتی منطقه رو به کلی تغییر داد. بر اساس سرشماری سال ۱۸۹۷ امپراتوری روسیه:

• اوکراینی‌ها (که در زبان رسمی اون زمان «روس‌های کوچک» نامیده میشدن): ۵۲.۴ درصد جمعیت
• روس‌های قومی: ۲۸.۷ درصد جمعیت

یونانی‌ها، آلمانی‌ها، یهودی‌ها و تاتارها هم حضور چشمگیری داشتن، به خصوص در منطقه ماریوپل که ۳۶.۷ درصد جمعیت رو تشکیل میدادن. با این حال، روس‌ها اکثریت نیروی کار صنعتی رو تشکیل میدادن. اوکراینی‌ها بیشتر در مناطق روستایی زندگی میکردن، اما شهرها اغلب محل زندگی روس‌هایی بود که برای کار در صنایع سنگین اومده بودن. اون دسته از اوکراینی‌هایی هم که برای کار به شهرها میرفتن، به سرعت در طبقه کارگر روسی‌زبان حل میشدن.

دوران پرتلاطم شوروی

بعد از جنگ داخلی روسیه بین سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۲، دونباس مثل بقیه مناطق اوکراینی‌نشین، بخشی از جمهوری سوسیالیستی شوروی اوکراین شد. در این دوره، قزاق‌های منطقه تحت سیاست «قزاق‌زدایی» قرار گرفتن. مردم اوکراینی دونباس هم از قحطی بزرگ سال‌های ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۳ (هولودومور) و هم از سیاست روسی‌سازی ژوزف استالین آسیب زیادی دیدن. از اونجایی که بیشتر اوکراینی‌های قومی کشاورز بودن، بیشترین ضربه رو از قحطی خوردن.

جنگ جهانی دوم هم تاثیر ویرانگری روی دونباس گذاشت. قبل از جنگ، منطقه درگیر فقر و کمبود مواد غذایی بود. آدولف هیتلر، رهبر آلمان نازی، منابع دونباس رو برای عملیات بارباروسا حیاتی میدونست. به همین خاطر، دونباس بین سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ تحت اشغال نازی‌ها قرار گرفت. هزاران کارگر صنعتی برای کار اجباری به آلمان فرستاده شدن. در استان استالینو (دونتسک امروزی)، ۲۷۹ هزار غیرنظامی و در استان وروشیلوفگراد (لوهانسک امروزی)، ۴۵,۶۴۹ نفر در دوران اشغال کشته شدن. در سال ۱۹۴۳، ارتش سرخ شوروی با دو عملیات بزرگ، دونباس رو پس گرفت، اما جنگ منطقه رو ویران و خالی از جمعیت کرده بود.

در دوران بازسازی بعد از جنگ جهانی دوم، دوباره تعداد زیادی کارگر روس برای سکونت به منطقه فرستاده شدن که این موضوع ترکیب جمعیتی رو باز هم تغییر داد. نگاهی به آمارها این تغییر رو خوب نشون میده:

• در سال ۱۹۲۶، ۶۳۹ هزار روس قومی در دونباس زندگی میکردن و اوکراینی‌ها ۶۰ درصد جمعیت بودن.
• تا سال ۱۹۵۹، جمعیت روس‌های قومی به ۲.۵۵ میلیون نفر رسید.
• اصلاحات آموزشی شوروی در سال‌های ۱۹۵۸-۵۹، سیاست روسی‌سازی رو تکمیل کرد و تقریبا تمام مدارس اوکراینی‌زبان در دونباس حذف شدن.
• تا زمان سرشماری سال ۱۹۸۹ شوروی، ۴۵ درصد جمعیت دونباس خودشون رو روس معرفی میکردن.

دونباس در اوکراین مستقل

در همه‌پرسی استقلال اوکراین در سال ۱۹۹۱، مردم دونباس هم رای بالایی به استقلال دادن: ۸۳.۹ درصد در استان دونتسک و ۸۳.۶ درصد در استان لوهانسک به استقلال از شوروی رای «آره» دادن. اما این به معنی تمایل به جدایی از روسیه و نزدیکی به غرب نبود. یکی از رهبران اعتصاب اون زمان گفته بود که مردم دونباس به استقلال رای دادن چون میخواستن «قدرت به محلی‌ها، شرکت‌ها و شهرها داده بشه»، نه اینکه قدرت متمرکز از «مسکو به کی‌یف» منتقل بشه.

سال‌های بعد از استقلال برای اقتصاد دونباس خیلی سخت بود. تا سال ۱۹۹۳، تولید صنعتی سقوط کرده بود و متوسط دستمزدها نسبت به سال ۱۹۹۰، ۸۰ درصد کم شده بود. منطقه وارد بحران شد و خیلی‌ها دولت مرکزی جدید در کی‌یف رو به سوءمدیریت و بی‌توجهی متهم میکردن. در سال ۱۹۹۳، معدنچی‌های زغال‌سنگ دونباس اعتصاب کردن که به یه درگیری بین منطقه دونباس و بقیه کشور تبدیل شد.

این اعتصاب با یه همه‌پرسی مشورتی در سال ۱۹۹۴ در استان‌های دونتسک و لوهانسک دنبال شد. سوال‌های این همه‌پرسی اینها بود:

• آیا زبان روسی باید زبان رسمی اوکراین اعلام بشه؟
• آیا روسی باید زبان اداری در استان‌های دونتسک و لوهانسک باشه؟
• آیا اوکراین باید فدرالی بشه؟
• آیا اوکراین باید روابط نزدیک‌تری با کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) داشته باشه؟

نزدیک به ۹۰ درصد رای‌دهنده‌ها به این پیشنهادها رای مثبت دادن. اما چون این رای‌گیری فقط در همین دو استان بود و در سطح ملی برگزار نشد، هیچ‌کدوم از این موارد تصویب نشد. اوکراین یه کشور یکپارچه باقی موند، اوکراینی تنها زبان رسمی باقی موند و دونباس هیچ خودمختاری به دست نیاورد. با این حال، اعتصاب‌کننده‌ها امتیازهای اقتصادی زیادی از کی‌یف گرفتن که به کاهش بحران اقتصادی در منطقه کمک کرد.

در دهه ۲۰۰۰، قدرت در دونباس در دست یه گروه از نخبگان سیاسی منطقه‌ای که بهشون «الیگارش» میگفتن متمرکز شد. خصوصی‌سازی صنایع دولتی به فساد گسترده دامن زد. مورخی به اسم هیروآکی کورومیا این گروه رو «طایفه دونباس» توصیف کرده؛ گروهی که قدرت اقتصادی و سیاسی منطقه رو در دست داشتن. افراد معروفی مثل ویکتور یانوکوویچ و رینات آخمتوف از اعضای این «طایفه» بودن.

در طول انقلاب نارنجی سال ۲۰۰۴، سیاستمدارهای طرفدار ویکتور یانوکوویچ یه تلاش کوتاهی برای به دست آوردن خودمختاری کردن. قرار بود یه جمهوری خودمختار جنوب شرق اوکراین تشکیل بشه، اما این پروژه شکست خورد و برگزارکننده‌هاش به «تجاوز به تمامیت ارضی اوکراین» متهم شدن، هرچند هیچ‌کس محکوم نشد.

در بقیه نقاط اوکراین، دونباس اغلب به عنوان منطقه‌ای با «فرهنگ اوباش»، یه «فاضلاب شوروی» و «عقب‌مونده» شناخته میشد. با وجود این تصویر، نظرسنجی‌هایی که در دهه ۹۰ و ۲۰۰۰ انجام شد، حمایت قوی از باقی موندن در اوکراین و حمایت ناچیز از جدایی‌طلبی رو نشون میداد.

اقتصاد دونباس: غول صنعتی با پاهای لرزان

اقتصاد دونباس حول محور صنایع سنگین، به خصوص استخراج زغال‌سنگ و متالورژی، میچرخه. این منطقه یکی از بزرگترین ذخایر زغال‌سنگ اوکراین رو داره که حدود ۶۰ میلیارد تن تخمین زده میشه. استخراج زغال‌سنگ در دونباس در عمق‌های خیلی زیاد انجام میشه. مثلا برای زغال‌سنگ قهوه‌ای (لیگنیت) تا عمق ۶۰۰ متری و برای انواع باارزش‌تر مثل آنتراسیت تا عمق ۱۸۰۰ متری پایین میرن.

قبل از شروع جنگ در آوریل ۲۰۱۴، استان‌های دونتسک و لوهانسک روی هم حدود ۳۰ درصد صادرات اوکراین رو تولید میکردن. صنایع دیگه این منطقه شامل تجهیزات کوره‌های بلند و فولادسازی، واگن‌های باری قطار، ماشین‌های برش فلز، ماشین‌های حفر تونل، کمباین‌های کشاورزی، لوکوموتیوهای برقی، خودروهای نظامی، تراکتور و بیل مکانیکیه. حتی کالاهای مصرفی مثل ماشین لباسشویی، یخچال، کفش چرمی و صابون هم تولید میکردن.

اما این صنعت غول‌پیکر با چالش‌های جدی هم روبرو بود:

• ایمنی شغلی: معادن زغال‌سنگ دونباس به خاطر عمق زیاد، انفجارهای مکرر گاز متان، انفجار گرد و غبار زغال‌سنگ و زیرساخت‌های قدیمی، از خطرناک‌ترین معادن جهان به حساب میان.
• مشکلات زیست‌محیطی: استخراج فشرده زغال‌سنگ و ذوب فلزات آسیب شدیدی به محیط زیست منطقه زده. آلودگی هوا اطراف کارخانه‌ها، آلودگی آب، و تهدید رانش زمین از تپه‌های باطله معادن از مشکلات رایج هستن. یه تهدید عجیب هم نتیجه یه پروژه آزمایشی شوروی در سال ۱۹۷۹ برای استخراج هسته‌ای در شهر یناکی‌ievo بود که در اون یه انفجار هسته‌ای ۳۰۰ کیلوتنی در عمق ۹۰۰ متری انجام شد تا گاز متان آزاد بشه.

از مارس ۲۰۱۷، رئیس‌جمهور وقت اوکراین، پترو پوروشنکو، فرمانی رو امضا کرد که حرکت کالا به و از مناطق تحت کنترل جمهوری‌های خودخوانده رو ممنوع میکرد. از اون زمان، اوکراین دیگه از حوضه زغال‌سنگ دونتس زغال‌سنگ نمیخره.

جنگ از سال ۲۰۱۴ شروع شد

داستان جنگ دونباس از اوایل مارس ۲۰۱۴ شروع شد. بعد از «انقلاب کرامت» و جنبش «یورومیدان» در کی‌یف که به سرنگونی دولت ویکتور یانوکوویچ منجر شد، تظاهرات گروه‌های طرفدار روسیه و ضد دولت جدید در دونباس شکل گرفت. این تظاهرات که بعد از الحاق کریمه به فدراسیون روسیه اتفاق افتاد، در آوریل ۲۰۱۴ به یه جنگ تمام‌عیار بین نیروهای دولتی اوکراین و نیروهای جدایی‌طلب مورد حمایت روسیه در جمهوری‌های خودخوانده دونتسک (DPR) و لوهانسک (LPR) تبدیل شد.

در بحبوحه این درگیری، جمهوری‌های خودخوانده در ۱۱ می ۲۰۱۴ همه‌پرسی‌هایی درباره وضعیت استان‌های دونتسک و لوهانسک برگزار کردن. در این همه‌پرسی‌ها که اوکراین اونها رو غیرقانونی و جامعه بین‌المللی اونها رو غیردموکراتیک میدونست، حدود ۹۰ درصد به استقلال DPR و LPR رای دادن.

تظاهرات اولیه در دونباس بیشتر بیانگر نارضایتی مردم محلی از دولت جدید اوکراین بود. در اون مرحله، دخالت روسیه به اعلام حمایت از تظاهرات محدود میشد. ظهور جدایی‌طلب‌ها در دونتسک و لوهانسک به عنوان یه گروه حاشیه‌ای کوچیک از معترض‌ها شروع شد که مستقل از کنترل روسیه بودن. اما این ناآرامی‌ها فقط به خاطر حمایت نظامی روسیه از این گروه حاشیه‌ای به یه درگیری مسلحانه تبدیل شد. به گفته مورخ هیروآکی کورومیا، این درگیری «به طور مخفیانه توسط بیگانگان مهندسی و هوشمندانه استتار شده بود.» قبل از شروع جنگ، حمایت محدودی از جدایی‌طلبی در دونباس وجود داشت. ادعاهای روسیه مبنی بر اینکه روسی‌زبان‌ها در دونباس تحت آزار و اذیت یا حتی «نسل‌کشی» توسط دولت اوکراین قرار دارن هم توسط منابع مستقل تایید نشد.

رویدادهای کلیدی جنگ (۲۰۱۴-۲۰۱۵)

• تصرف شهرها (آوریل ۲۰۱۴): بین ۱۲ تا ۱۴ آوریل، شبه‌نظامیان روسی کنترل ساختمان‌های دولتی در چندین شهر از جمله اسلوویانسک، کراماتورسک، هورلیفکا و ماریوپل رو به دست گرفتن. فرمانده این عملیات، ایگور گیرکین، شهروند روس، بعدها گفت: «این من بودم که ماشه این جنگ رو کشیدم. اگه واحد ما از مرز عبور نکرده بود، همه چیز مثل خارکیف یا اودسا fizzle out میشد.»
• عملیات ضد تروریستی (ATO): در ۱۵ آوریل، دولت اوکراین عملیاتی به نام «عملیات ضد تروریستی» (ATO) رو شروع کرد.
• نبرد فرودگاه دونتسک (می ۲۰۱۴): در ۲۶ می، حدود ۲۰۰ شورشی مسلح، از جمله اعضای گردان «وستوک»، ترمینال اصلی فرودگاه بین‌المللی دونتسک رو تصرف کردن. نیروهای دولتی با چتربازها و حملات هوایی به فرودگاه حمله کردن. در این نبرد ده‌ها شورشی کشته شدن.
• سرنگونی پرواز MH17 (ژوئیه ۲۰۱۴): در ۱۷ ژوئیه، یه هواپیمای مسافربری خطوط هوایی مالزی، پرواز MH17، بر فراز منطقه درگیری سرنگون شد و تمام ۲۹۸ سرنشین اون کشته شدن. تحقیقات بین‌المللی به رهبری هلند به این نتیجه رسید که هواپیما با یه موشک «بوک» زمین به هوا که از منطقه تحت کنترل جدایی‌طلب‌های طرفدار روسیه شلیک شده بود، سرنگون شده. این موشک متعلق به تیپ ۵۳ پدافند هوایی فدراسیون روسیه بود.
• تهاجم روسیه (اوت ۲۰۱۴): تا اوت ۲۰۱۴، عملیات ATO اوکراین موفق شده بود بخش زیادی از قلمرو تحت کنترل نیروهای طرفدار روسیه رو پس بگیره. اما روسیه با کنار گذاشتن رویکرد «جنگ ترکیبی» خودش، یه تهاجم متعارف به منطقه رو شروع کرد و نیرو، تانک و توپخانه به دونباس فرستاد. این تهاجم باعث شد نیروهای طرفدار روسیه بخش زیادی از قلمرویی که از دست داده بودن رو دوباره به دست بیارن. فقط همین دخالت روسیه بود که از حل و فصل سریع درگیری توسط اوکراین جلوگیری کرد.
• توافق‌های مینسک: این وضعیت طرف اوکراینی رو مجبور کرد که به دنبال یه توافق آتش‌بس باشه.
  • مینسک ۱ (سپتامبر ۲۰۱۴): این توافق در سپتامبر ۲۰۱۴ امضا شد اما نتونست جلوی درگیری‌ها رو بگیره.
  • نبرد دبالتسوه: بلافاصله بعد از توافق مینسک ۲، جدایی‌طلب‌ها حمله جدیدی رو به شهر استراتژیک دبالتسوه شروع کردن و ارتش اوکراین رو مجبور به عقب‌نشینی کردن.
  • مینسک ۲ (فوریه ۲۰۱۵): این توافق جدید در ۱۲ فوریه ۲۰۱۵ با میانجی‌گری گروه «نرماندی چهار» (آلمان، فرانسه، اوکراین و روسیه) امضا شد. این توافق خواستار ادغام مجدد جمهوری‌های دونباس در اوکراین با سطح معینی از خودمختاری بود. اما این توافق‌ها هرگز به طور کامل اجرا نشدن.

جنگ فرسایشی و خط مقدم ثابت

بعد از توافق‌های مینسک، درگیری‌ها به یه جنگ سنگری ثابت تبدیل شد. حدود ۷۵ هزار سرباز در دو طرف یه خط مقدم ۴۲۰ کیلومتری که از مناطق پرجمعیت عبور میکرد، روبروی هم قرار گرفتن. این جنگ اقتصاد منطقه و صنایع سنگینش رو نابود کرد، میلیون‌ها نفر رو مجبور به ترک خونه‌هاشون کرد و منطقه درگیری رو به یکی از آلوده‌ترین مناطق جهان از نظر مین تبدیل کرد.

تا پایان سال ۲۰۱۷، ناظران سازمان امنیت و همکاری در اروپا (OSCE) حدود ۳۰ هزار نفر با لباس نظامی رو شمارش کردن که از دو گذرگاه مرزی که اجازه نظارت داشتن، از روسیه وارد اوکراین شده بودن. درگیری‌های کم‌شدت در امتداد خط تماس تا سال ۲۰۲۲ ادامه داشت. از شروع درگیری، ۲۹ آتش‌بس اعلام شد که هر کدوم قرار بود برای مدت نامحدودی پابرجا بمونن، اما هیچ‌کدوم نتونست جلوی خشونت رو بگیره. این وضعیت باعث شد که به این جنگ «درگیری منجمد» هم بگن.

هزینه انسانی یک جنگ طولانی

جنگ دونباس بین سال‌های ۲۰۱۴ تا اوایل ۲۰۲۲، قبل از حمله تمام‌عیار روسیه، هزینه‌های انسانی وحشتناکی داشت.

• کشته‌شدگان: بیش از ۱۴,۰۰۰ نفر کشته شدن. این آمار شامل حدود ۴,۴۰۰ نیروی اوکراینی، ۶,۵۰۰ نیروی روسی و نیابتی و ۳,۴۰۴ غیرنظامی از هر دو طرف میشه. بیشتر تلفات غیرنظامیان در سال اول جنگ اتفاق افتاد.
• آوارگان: این درگیری باعث یه مهاجرت عظیم شد. نیمی از جمعیت منطقه مجبور به ترک خونه‌هاشون شدن. تا تابستان ۲۰۱۶، وزارت سیاست اجتماعی اوکراین نزدیک به ۱.۸ میلیون آواره داخلی (IDP) رو ثبت کرده بود. حدود یک میلیون نفر هم از منطقه درگیری به فدراسیون روسیه فرار کردن.

زندگی روزمره برای غیرنظامیانی که در منطقه جنگی باقی موندن، به یه چالش دائمی تبدیل شده بود. به قول گرتا یولینگ در کتابش «جنگ روزمره»، سوال‌هایی مثل اینکه یه مادر چطور باید بچه‌اش رو از یه دشت پر از مین به مدرسه بفرسته، یا مردمی که داوطلبانه اجساد رو جمع‌آوری میکردن، به بخشی از محاسبات روزانه زندگی تبدیل شده بود. این جنگ فقط در خط مقدم نبود، بلکه به شکل «جنگ روزمره» به زندگی مردم عادی هم کشیده شده بود؛ از خرید تجهیزات نظامی برای سربازها توسط خود مردم گرفته تا قاچاق انسولین و قطع رابطه با دوست‌های قدیمی.

هویت در میانه آتش: جنگ با مردم دونباس چه کرد؟

یکی از مهم‌ترین سوال‌ها اینه که جنگ چه تاثیری روی هویت مردم منطقه گذاشت. آیا باعث شد هویت‌ها دوقطبی و رادیکال بشن؟ یه نظرسنجی بزرگ که در اواخر سال ۲۰۱۶ توسط مرکز مطالعات اروپای شرقی و بین‌المللی (ZOiS) انجام شد، تصویر پیچیده‌ای رو نشون میده. این نظرسنجی چهار گروه از جمعیت رو که زمانی این منطقه رو تشکیل میدادن، پوشش داد:

• جمعیت دونباس تحت کنترل کی‌یف
• جمعیت جمهوری‌های خودخوانده دونتسک و لوهانسک
• آوارگان داخلی در اوکراین
• کسانی که به فدراسیون روسیه فرار کردن

نتایج این نظرسنجی یه روند دوگانه رو نشون میده: از یه طرف، یه مقدار دوقطبی شدن هویت‌ها دیده میشه، اما از طرف دیگه، هویت‌های ترکیبی یا مدنی هم حفظ شدن یا حتی تقویت شدن.

تغییر هویت خوداظهاری

وقتی از مردم پرسیده شد که در نتیجه اتفاقات سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، چه حسی دارن، جواب‌ها خیلی جالب بود:

• در مناطق تحت کنترل کی‌یف: ۲۰ درصد گفتن که حالا «بیشتر اوکراینی» حس میکنن. اما ۱۴ درصد هم گفتن که حس میکنن «هم اوکراینی و هم روسی» هستن. اکثریت، یعنی ۶۲ درصد، گفتن که «هیچ تغییری» در هویتشون حس نکردن.
• در مناطق اشغالی (DNR/LNR): ۲۵ درصد گفتن که حالا «بیشتر روسی» حس میکنن. اما ۲۰ درصد هم گفتن که حس میکنن «هم اوکراینی و هم روسی» هستن. ۴۵ درصد هم گفتن «هیچ تغییری» نکرده.
• آوارگان داخلی در اوکراین: حدود نیمی از پاسخ‌دهنده‌ها تغییر هویت رو گزارش دادن. بیش از ۳۰ درصد گفتن که حالا «بیشتر اوکراینی» حس میکنن و ۱۵ درصد حس قوی‌تری به «هم اوکراینی و هم روسی» بودن داشتن.
• کسانی که به روسیه فرار کردن: اینجا بیشترین تغییرات هویتی ثبت شد. فقط ۱۸ درصد گفتن «هیچ تغییری» نکرده. بیش از ۵۰ درصد گفتن که حالا «بیشتر روسی» حس میکنن، اما جالبه که نزدیک به ۳۰ درصد گفتن حس قوی‌تری دارن که «هم روسی و هم اوکراینی» هستن.

این آمار نشون میده که حتی در بحبوحه جنگ، هویت‌های ترکیبی نه تنها از بین نرفتن، بلکه برای خیلی‌ها مهم‌تر هم شدن. این موضوع با تحلیلی که میگه اوکراین همیشه دوقطبی بوده، در تضاده. اگه هویت‌های ترکیبی در زمان جنگ وجود دارن، به احتمال زیاد در شرایط عادی هم حضور پررنگ‌تری دارن.

شهروندی اوکراین به عنوان هویت اصلی

یه نکته خیلی مهم دیگه، هویت «شهروند اوکراین» بود. این هویت که میشه گفت مدنی‌ترین هویت سیاسیه، در مناطق تحت کنترل کی‌یف و بین آوارگان داخلی، به مراتب رایج‌ترین هویت خوداظهاری بود.

• در مناطق تحت کنترل کی‌یف، ۵۳ درصد «شهروند اوکراین» رو به عنوان هویت اصلی خودشون انتخاب کردن. این رقم نسبت به سال ۲۰۱۲ که ۵۴ درصد بود، تغییر چندانی نکرده بود و نشون میده که حتی قبل از جنگ هم هویت مدنی بر هویت‌های قومی یا منطقه‌ای غلبه داشته.
• در مقابل، در مناطق اشغالی، ۵۴ درصد گزارش دادن که نسبت به قبل از ۲۰۱۳، «کمتر حس شهروندی اوکراین» رو دارن.

این یعنی یه حس قوی شهروندی اوکراینی که قبلا وجود داشته، در طول جنگ در مناطق اشغالی به شدت آسیب دیده.

نقش زبان و مذهب در شکل‌گیری هویت

تحلیل‌های دقیق‌تر نشون داد که زبان و مذهب نقش مهمی در این تغییرات هویتی داشتن.

• زبان: زبان مادری یکی از متغیرهای کلیدی بود. جالبه که نه تنها کسایی که زبان مادریشون اوکراینی بود، بلکه کسایی که زبان مادری خودشون رو «هم اوکراینی و هم روسی» میدونستن هم به طور قابل توجهی احتمال بیشتری داشت که بگن «بیشتر اوکراینی» حس میکنن. این نشون میده که هویت «اوکراینی» یه مقوله انحصاری زبانی نیست و میتونه شامل هویت‌های دوزبانه هم بشه.
• مذهب: وابستگی مذهبی هم تاثیرگذار بود. پیروان کلیسای ارتدکس پاتریارک‌نشین مسکو احتمال کمتری داشت که بگن «بیشتر اوکراینی» حس میکنن و احتمال بیشتری داشت که خودشون رو «بیشتر ترکیبی» یا «بیشتر روسی» توصیف کنن.

در نهایت، داده‌ها نشون میدن که تاثیر جنگ روی هویت مردم دونباس یه داستان ساده از دوقطبی شدن نیست. بلکه یه الگوی پیچیده‌تر از حفظ و حتی تقویت هویت‌های مدنی و ترکیبی در کنار یه مقدار دوقطبی شدن رو به تصویر میکشه. این جنگ، با همه ویرانی‌هاش، پارامترها، معنا و اهمیت هویت رو برای مردمی که در قلب اون زندگی میکردن، به یه آزمون سخت و شدید گذاشت.

راه به سوی تهاجم تمام‌عیار

با وجود توافق‌های مینسک، جنگ هرگز واقعا تموم نشد. در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، دو بار استقرار گسترده نیروهای نظامی روسیه در امتداد مرز اوکراین، پیش‌بینی یه تشدید درگیری رو به همراه داشت. همزمان با نزدیک شدن به تهاجم، دسترسی ناظران OSCE به منطقه جنگی هم توسط گروه‌های مسلح محدودتر شد و در نتیجه، دید جامعه جهانی نسبت به اتفاقات داخل دونباس کمتر شد.

در ۲۱ فوریه ۲۰۲۲، روسیه به طور رسمی استقلال جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک رو به رسمیت شناخت، که این کار عملا به توافق‌های مینسک پایان داد. سه روز بعد، در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، روسیه تهاجم تمام‌عیار جدیدی رو به اوکراین شروع کرد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، گفت که هدف از این تهاجم «محافظت» از مردم دونباس در برابر «سوءاستفاده» و «نسل‌کشی» دولت اوکراینه. با این اتفاق، جنگ هشت ساله دونباس در یه درگیری بسیار بزرگتر و ویرانگرتر حل شد.