دبیان ۱۳ «trixie» منتشر شد؛ نوآوری‌ها و معماری‌های جدید

معماری‌های پشتیبانی شده؛ یک تغییر بزرگ

شاید یکی از مهمترین خبرها در این نسخه، تغییرات توی معماری‌های سخت‌افزاری باشه.

برای اولین بار، دبیان به صورت رسمی از معماری riscv64 پشتیبانی میکنه. این یک قدم بزرگ برای دبیان و اکوسیستم RISC-V به حساب میاد و به کاربرها اجازه میده دبیان رو روی سخت‌افزارهای ۶۴ بیتی RISC-V اجرا کنن و از تمام امکاناتش بهره‌مند بشن. این اتفاق RISC-V رو برای استفاده‌های جدی‌تر و تولیدی آماده میکنه.

در مجموع، trixie به صورت رسمی از هفت معماری پشتیبانی میکنه:

• کامپیوترهای ۶۴ بیتی (amd64)
• ARM ۶۴ بیتی (arm64)
• ARM EABI (armel)
• ARMv7 (EABI hard-float ABI, armhf)
• PowerPC ۶۴ بیتی little-endian (ppc64el)
• RISC-V ۶۴ بیتی little-endian (riscv64)
• IBM System z (s390x)

اما در کنار این اضافه شدن، تغییرات دیگه‌ای هم هست. پشتیبانی از i386 به عنوان یک معماری عادی متوقف شده. یعنی دیگه کرنل رسمی و نصب کننده دبیان برای سیستم‌های i386 وجود نداره. این معماری از این به بعد فقط برای سازگاری روی پردازنده‌های ۶۴ بیتی (amd64) در نظر گرفته شده. به کاربرانی که سیستم i386 دارن توصیه شده که به trixie آپدیت نکنن و به جاش، در صورت امکان سیستم عامل رو به صورت amd64 دوباره نصب کنن یا سخت‌افزارشون رو بازنشسته کنن.

همچنین، trixie آخرین نسخه‌ای خواهد بود که از معماری armel پشتیبانی میکنه. معماری MIPS هم به طور کامل حذف شده.

خداحافظی با باگ سال ۲۰۳۸

یک مشکل معروف به نام «باگ سال ۲۰۳۸» یا «Unix Epochalypse» وجود داره که میتونه سیستم‌های کامپیوتری رو دچار مشکل کنه. این مشکل زمانی اتفاق میفته که زمان در سیستم‌های یونیکسی، که به صورت تعداد ثانیه‌های گذشته از ۱ ژانویه ۱۹۷۰ ذخیره میشه، از ظرفیت یک عدد صحیح ۳۲ بیتی بیشتر بشه. این اتفاق دقیقا در ساعت ۰۳:۱۴:۰۷ روز ۱۹ ژانویه ۲۰۳۸ رخ میده.

دبیان برای حل این مشکل، حتی روی سخت‌افزارهای ۳۲ بیتی، به استفاده از time_t ۶۴ بیتی رو آورده. این تغییر خیلی بزرگی بوده و متغیر time_t در ۶۴۲۹ بسته نرم‌افزاری پیدا شده. از اونجایی که این یک تغییر ساختاری در رابط باینری برنامه (ABI) هست، باید به صورت همزمان روی تمام کتابخانه‌های متاثر اعمال میشد.

این حرکت باعث میشه دستگاه‌های ۳۲ بیتی که هنوز در حال تولید و استفاده هستن (مثل دستگاه‌های حوزه خودرو، اینترنت اشیا، تلویزیون‌ها و روترها) با رسیدن به سال ۲۰۳۸ دچار مشکل نشن. البته پورت i386 از این قاعده مستثنی است و با همون time_t ۳۲ بیتی باقی میمونه تا با باینری‌های فعلی x86 سازگار باشه.

دنیای نرم‌افزارها و بسته‌ها در Trixie

دبیان ۱۳ با یک مجموعه عظیم از بسته‌های نرم‌افزاری جدید و به‌روز شده عرضه میشه. این نسخه شامل بیش از ۱۴۱۰۰ بسته جدید هست که تعداد کل بسته‌ها رو به ۶۹۸۳۰ میرسونه. در عین حال، بیش از ۸۸۴۰ بسته هم به دلیل قدیمی شدن حذف شدن. در کل ۴۴۳۲۶ بسته در این نسخه آپدیت شدن که یعنی بیش از ۶۳ درصد کل بسته‌های نسخه قبلی به‌روز شدن.

حجم کلی دیسک برای trixie حدود ۴۰۳٬۸۵۴٬۶۶۰ کیلوبایت (۴۰۳ گیگابایت) هست و از ۱٬۴۶۳٬۲۹۱٬۱۸۶ خط کد تشکیل شده.

بعضی از نرم‌افزارهای مهم آپدیت شده در این نسخه اینها هستن:

• کرنل لینوکس: سری ۶.۱۲ LTS
• مجموعه کامپایلر گنو: ۱۴.۲
• کتابخانه گنو سی: ۲.۴۱
• GNOME 48
• KDE Plasma 6.3
• Xfce 4.20
• LibreOffice 25.2
• Apache 2.4.64
• Bash 5.2.37
• GIMP 3.0.4
• Inkscape 1.4
• Nginx 1.26
• OpenJDK 21
• PHP 8.4
• Python 3, 3.13
• PostgreSQL 17
• Rustc 1.85
• Systemd 257
• Vim 9.1
• LLVM/Clang toolchain 19 (پیش‌فرض)

کرنل جدید و بهبودهای سیستمی

هسته اصلی دبیان ۱۳، کرنل لینوکس ۶.۱۲ LTS هست. این کرنل که تا دسامبر ۲۰۲۶ پشتیبانی میشه، درایورهای جدید و آپدیت شده‌ای برای پشتیبانی از سخت‌افزارهای مدرن به همراه داره. از جمله بهبودهاش میشه به پشتیبانی از PREEMPT_RT برای کاربردهای real-time، بهبودهایی برای پردازنده‌های اینتل Arrow Lake و Lunar Lake، پشتیبانی از سخت‌افزار AMD RDNA 4 و سازگاری با Raspberry Pi 5 اشاره کرد.

یکی از تغییرات مهم در رفتار سیستم، مدیریت پوشه /tmp هست. در نصب‌های جدید، این پوشه به صورت پیش‌فرض به عنوان یک tmpfs ایجاد میشه، یعنی فایل‌های موقت به جای دیسک، در رم ذخیره میشن که به بهبود عملکرد کمک میکنه.

میزکارهای به‌روز شده

دبیان ۱۳ با چندین محیط دسکتاپ جدید عرضه میشه که هر کدوم بهبودهای خودشون رو دارن:

• GNOME 48: روی سلامت دیجیتال تمرکز کرده و امکاناتی مثل محدودیت زمان استفاده از صفحه، حالت خاکستری و یادآوری برای حرکت کردن رو اضافه کرده.
• KDE Plasma 6.3: مقیاس‌پذیری fractional رو با تراز بهتر پیکسل‌ها بهبود داده تا تاری کمتر بشه. پشتیبانی از تبلت‌های طراحی هم بهتر شده.
• Xfce 4.20: پشتیبانی آزمایشی از Wayland رو از طریق کتابخانه جدید libxfce4windowing معرفی کرده.
• LXQt 2.1.0: پشتیبانی جامعی از Wayland آورده و با چند کامپوزیتور Wayland مثل Sway و Hyprland کار میکنه.
• LXDE 13: با اصلاحات و رفع باگ‌های مختلف، همچنان سبک و سریع باقی مونده.

علاوه بر اینها، نسخه‌های جدیدی از Cinnamon 6.4 و MATE 1.26.1 هم در دسترس هستن.

نصب و آپدیت کردن

برای کسایی که میخوان دبیان ۱۳ رو امتحان کنن، ایمیج‌های لایو برای معماری‌های amd64 و arm64 موجوده که سیستم عامل رو بدون نیاز به نصب، مستقیم از روی رم اجرا میکنن.

برای نصب مستقیم، گزینه‌های مختلفی مثل دیسک Blu-ray، DVD، CD، حافظه USB یا از طریق شبکه وجود داره. یکی از ویژگی‌های جدید نصب کننده، پشتیبانی از HTTP Boot روی فریمورهای UEFI و U-Boot هست که اجازه میده ایمیج نصب رو مستقیم از وب بوت کنید.

نصب کننده دبیان هم بهبودهای زیادی داشته. مثلا واحد پیش‌فرض برای پارتیشن‌بندی از مگابایت به گیگابایت تغییر کرده و پشتیبانی از نجات دادن سیستم‌های نصب شده روی btrfs بهتر شده.

برای آپدیت از دبیان ۱۲ «bookworm» به دبیان ۱۳ «trixie»، ابزار مدیریت بسته APT بیشتر کارها رو به صورت خودکار انجام میده. البته خیلی مهمه که قبل از آپدیت، یک نسخه پشتیبان کامل از سیستم تهیه کنید. چیزهای اصلی که باید ازشون بکاپ بگیرید شامل محتویات /etc، /var/lib/dpkg، /var/lib/apt/extended_states و خروجی دستور dpkg --get-selections '*' هست.

مراحل کلی آپدیت اینطوریه:

1. سیستم فعلی (bookworm) رو کاملا آپدیت کنید.
2. فایل /etc/apt/sources.list رو ویرایش کنید و تمام ارجاعات به bookworm رو با trixie جایگزین کنید.
3. فهرست بسته‌ها رو با sudo apt update به‌روز کنید.
4. ابتدا یک آپگرید اولیه با sudo apt upgrade --without-new-pkgs انجام بدید.
5. و در نهایت آپگرید کامل رو با sudo apt full-upgrade اجرا کنید.

یک نکته مهم برای آپدیت: پشتیبانی TLS در کلاینت OpenLDAP یعنی libldap2 و سرور slapd حالا به جای GnuTLS توسط OpenSSL ارائه میشه. این موضوع روی گزینه‌های پیکربندی تاثیر میذاره و اگه گواهی‌های TLS CA مشخص نشده باشن، به صورت خودکار از مخزن پیش‌فرض سیستم استفاده میشه.

---