احتمالا شما هم شنیدید که زن‌ها معمولا بیشتر از مردها عمر میکنن. یک سری دلیل‌های سنتی برای این موضوع وجود داره؛ مثلا اینکه مردها بیشتر سیگار میکشن، بیشتر نوشیدنی‌های الکلی مصرف میکنن یا رفتارهای پرخطر بیشتری دارن. اما نکته جالب اینجاست که این اختلاف طول عمر، تقریبا در هر کشور و هر دوره‌ای وجود داشته و این نشون میده که یک دلیل عمیق‌تری هم در میونه.
شواهد علمی روزبه‌روز بیشتری نشون میدن که طول عمر بیشتر زن‌ها میتونه تا حدی به خاطر داشتن دو کروموزوم X باشه. این دوتا بودن کروموزوم X مثل یک جور پشتیبان عمل میکنه و از اونها در برابر جهش‌های ژنتیکی مضر محافظت میکنه. به تازگی یک تحقیق خیلی بزرگ روی بیشتر از هزار گونه از پستانداران و پرنده‌ها این نظریه رو قوی‌تر کرده.
قضیه کروموزوم‌ها اینطوریه که اگه جنین یک جفت کروموزوم X داشته باشه، دختر میشه و اگه یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y داشته باشه، پسر میشه. اما توی دنیای پرنده‌ها داستان برعکسه. پرنده‌های ماده یک جفت کروموزوم جنسی ناهماهنگ دارن، در حالی که پرنده‌های نر یک جفت هماهنگ دارن. توی این مطالعه، محقق‌ها داده‌های مربوط به طول عمر ۵۲۸ گونه پستاندار و ۶۴۸ گونه پرنده که توی باغ وحش‌ها نگهداری میشدن رو جمع‌آوری کردن. تیم تحقیق متوجه شد که بیشتر پستانداران هم مثل انسان‌ها هستن و ماده‌ها توی تقریبا سه‌چهارم گونه‌های پستانداران، بیشتر از نرها عمر میکنن. اما در بین پرنده‌ها، همونطور که از روی ساختار کروموزومی‌شون انتظار میرفت، توی ۶۸ درصد گونه‌های مورد مطالعه، نرها طول عمر بیشتری داشتن.
فرضیه علمی پشت ماجرا چیه؟
یک فرضیه علمی به اسم «فرضیه جنس هتروگامتیک» وجود داره. این فرضیه میگه جنسی که دو تا کروموزوم جنسی متفاوت داره (یعنی جنس هتروگامتیک)، طول عمر کوتاهتری داره. این میتونه به خاطر «بی‌دفاع بودن کروموزوم X یا Z» یا «سمی بودن کروموزوم Y یا W» باشه. با اینکه شواهدی برای تایید این فرضیه وجود داره، اما خیلی از مطالعات میگن که این فرضیه به تنهایی برای توضیح دادن اختلاف طول عمر بین نر و ماده در خیلی از گونه‌ها کافی نیست. تازه، حتی بین گونه‌هایی که سیستم تعیین جنسیت یکسانی دارن، باز هم تفاوت‌های زیادی توی طول عمر دیده میشه. برای مثال، توی حیات وحش، گوزن‌های شمالی ماده دو برابر نرهای بالغ عمر میکنن، در حالی که در گونه‌ای از لمورها به اسم سیفاکا، نرهای بالغ به طور میانگین ۲۰ درصد بیشتر از ماده‌ها زندگی میکنن.
محقق‌ها برای اندازه‌گیری این تفاوت از معیاری به اسم «متوسط امید به زندگی در بزرگسالی» یا ALE استفاده کردن و تفاوت‌ها رو با یک فرمول محاسبه کردن. نتیجه این فرمول عددی بین منفی یک تا یک هست. اگه صفر باشه یعنی تفاوتی نیست، اگه مثبت باشه یعنی ماده‌ها بیشتر عمر میکنن و اگه منفی باشه یعنی نرها عمر طولانی‌تری دارن.
نتایج اصلی تحقیق: پستانداران در برابر پرندگان
نتایج نشون داد که به طور متوسط در پستانداران، ماده‌ها ۱۲ درصد عمر بیشتری دارن، در حالی که در پرندگان، نرها به طور متوسط ۵ درصد بیشتر عمر میکنن. جالبه که برتری ماده‌ها در پستانداران بیش از دو برابر برتری نرها در پرندگان بود.
- در کل، توی ۷۲ درصد از گونه‌های پستاندار (یعنی ۳۸۱ گونه از ۵۲۸ تا) امید به زندگی ماده‌ها بیشتر بود.
- در طرف مقابل، توی ۶۸ درصد از گونه‌های پرنده (یعنی ۴۳۸ گونه از ۶۴۸ تا) امید به زندگی نرها بیشتر بود.
البته این آمار شامل گونه‌هایی هم میشه که تفاوت طول عمر در اونها خیلی کم بوده. اگه فقط گونه‌هایی رو در نظر بگیریم که شواهد محکمی برای این تفاوت داشتن، میبینیم که:
- توی ۳۹ درصد پستانداران (۲۰۸ گونه)، ماده‌ها به شکل واضحی بیشتر عمر میکردن و فقط در ۵ درصد (۲۸ گونه) نرها برتری داشتن.
- توی ۱۹ درصد پرندگان (۱۲۲ گونه)، نرها به شکل واضحی بیشتر عمر میکردن و فقط در ۴ درصد (۲۶ گونه) ماده‌ها برتری داشتن.
باغ وحش در برابر حیات وحش
تفاوت‌ها در حیات وحش حتی از این هم بیشتر بود.
- برتری ماده‌ها در پستانداران در حیات وحش ۱.۵ برابر بیشتر از باغ وحش بود.
- برتری نرها در پرندگان در حیات وحش ۵ برابر بیشتر از باغ وحش بود.
این نتایج نشون میده که عوامل محیطی در حیات وحش احتمالا این تفاوت‌های جنسیتی رو تشدید میکنن، مخصوصا در پرنده‌ها. با این حال، به نظر میرسه خیلی از هزینه‌های فیزیولوژیکی و ژنتیکی که این تفاوت‌ها رو شکل میدن، حتی در شرایط کنترل شده باغ وحش هم پابرجا هستن.
استثناها: وقتی قاعده بازی عوض میشه
برخلاف پیش‌بینی‌های فرضیه جنس هتروگامتیک، محقق‌ها شواهد محکمی پیدا کردن که نشون میداد:
- در باغ وحش، ۲۸ گونه پستاندار (۵.۳ درصد) وجود داشت که نرها در اونها بیشتر عمر میکردن.
- همچنین ۲۶ گونه پرنده (۴ درصد) وجود داشت که ماده‌ها در اونها طول عمر بیشتری داشتن.
- در حیات وحش هم، شواهد محکمی برای برتری نرها در ۵ گونه پستاندار (۷.۳ درصد) و برتری ماده‌ها در یک گونه پرنده (اردک سر بومرنگی) پیدا شد.
این نتایج میگن که تفاوت‌های طول عمر رو نمیشه فقط با فرضیه جنس هتروگامتیک توضیح داد و احتمالا ترکیبی از عوامل محیطی و ژنتیکی در این موضوع نقش دارن.
نگاهی دقیق‌تر به گروه‌های مختلف حیوانی
در پستانداران:
در باغ وحش‌ها، بیشتر راسته‌های پستانداران (۱۷ تا از ۲۰ تا) برتری طول عمر ماده‌ها رو نشون دادن. این برتری به خصوص در سم‌داران (مثل گاو و اسب) با ۲۵ درصد، خفاش‌ها با ۱۴ درصد و کیسه‌داران با ۱۲ درصد خیلی زیاد بود. اما در نخستی‌ها (میمون‌ها و انسان‌ها) این برتری کمتر و حدود ۶ درصد، در جوندگان ۵ درصد و در گوشتخواران ۳ درصد بود.
- گوشتخواران: در خانواده سگ‌سانان، گونه‌هایی مثل گرگ (Canis lupus) و سگ وحشی آفریقایی (Lycaon pictus) شواهد قوی برای برتری طول عمر نرها نشون دادن. در واقع، بیشتر از ۷۰ درصد گونه‌های این خانواده از الگوی رایج برتری ماده‌ها در پستانداران پیروی نمیکردن.
- نخستی‌ها: در این گروه تنوع خیلی زیاده. مثلا میمون‌های آفریقایی و آسیایی برتری ماده‌ها رو نشون میدن، اما در لمورها تفاوت خاصی دیده نمیشه. در انسان‌تباران (انسان، شامپانزه و گوریل) ماده‌ها عمر بیشتری دارن. اما در میمون‌های شب، دو گونه از سه گونه مورد بررسی، برتری قوی نرها رو نشون دادن.
- جوندگان: در این گروه هم تنوع زیاده. مثلا در کاپی‌باراها، ماده‌ها ۱۱ درصد بیشتر عمر میکنن، اما در موش‌های حفار برهنه و دامارالند، نرها به طور واضحی عمر طولانی‌تری داشتن.
در پرندگان:
در ۲۵ راسته از ۳۱ راسته پرندگان، نرها به طور کلی عمر بیشتری داشتن. این شامل گروه‌های معروفی مثل ماکیان (۹ درصد)، کبوترها (۹ درصد)، گنجشک‌سانان (۵ درصد)، طوطی‌ها (۵ درصد) و غازسانان (۳ درصد) میشه.
استثناهای مهم:
- پرنده‌های بی‌پرواز بزرگ مثل شترمرغ و امو تفاوت خاصی در طول عمر نر و ماده نشون ندادن. جالب اینجاست که کروموزوم‌های جنسی این پرنده‌ها هم خیلی شبیه به هم هستن.
- شاهین‌ها، عقاب‌ها و کرکس‌ها یک استثنای قابل توجه بودن و در اونها ماده‌ها به طور کلی عمر بیشتری داشتن.
- در خانواده اردک‌ها و غازها، در ۶۷ درصد گونه‌ها، الگوی مورد انتظار یعنی برتری نرها دیده نشد.
- در جغدها هم، ۵۷ درصد گونه‌ها از الگوی برتری نرها پیروی نمیکردن. برای مثال، جغد جنگلی در حیات وحش برتری قوی ماده‌ها رو نشون داد، در حالی که همین گونه در باغ وحش برتری نرها رو داشت.
این یافته‌ها نشون میده که در پستانداران یک برتری گسترده برای ماده‌ها وجود داره، اما تعداد گونه‌هایی که تفاوتی ندارن یا برعکس، نرها در اونها بیشتر عمر میکنن هم قابل توجهه. در پرندگان هم با اینکه برتری با نرهاست، استثناهای مهمی وجود داره. به نظر میرسه این استثناها در بعضی خانواده‌های خاص بیشتر دیده میشن، که این موضوع نشون میده بعضی از گروه‌های فیلوژنتیکی ممکنه استراتژی‌های متفاوتی رو در طول تکامل به کار گرفته باشن. برای درک بهتر این تنوع، محقق‌ها در حال بررسی این هستن که چطور مکانیزم‌های تکاملی مثل انتخاب جنسی و هزینه تولید مثل با طول عمر جنس‌های مختلف در پستانداران و پرندگان و در محیط‌های متفاوت ارتباط داره.
دیدگاهتان را بنویسید