همه‌چیز درباره فازهای ماه از ماه نو تا کامل

چرخه هشت‌گانه ماه

ماه مثل زمین، یه طرف روز و یه طرف شب داره که با چرخشش تغییر می‌کنه. خورشید همیشه نصف ماه رو روشن می‌کنه و نصف دیگه‌اش تاریکه. چیزی که برای ما مهمه اینه که ما چقدر از اون نصفه روشن رو می‌تونیم از روی زمین ببینیم. این دید ما بسته به موقعیت ماه تو مدارش دور زمین، هر شب عوض میشه. کل این چرخه حدود یک ماه (دقیقا هر ۲۹.۵ روز) طول می‌کشه و هشت تا فاز یا مرحله اصلی داره. بیاید به ترتیب با هم این هشت مرحله رو بررسی کنیم:

1. ماه نو (New Moon): در این حالت، ما اصلا ماه رو نمی‌بینیم.
2. هلال فزاینده (Waxing Crescent): یه هلال باریک و روشن می‌بینیم که هر شب بزرگتر میشه.
3. تربیع اول (First Quarter): نصف ماه رو روشن می‌بینیم.
4. کوژماه یا تحدب فزاینده (Waxing Gibbous): بیشتر از نصف ماه روشنه و داره به سمت کامل شدن میره.
5. ماه کامل یا بَدر (Full Moon): کل روی ماه که به سمت ماست، روشنه.
6. کوژماه یا تحدب کاهنده (Waning Gibbous): ماه از حالت کامل در اومده و کم کم کوچیکتر میشه.
7. تربیع سوم یا آخر (Third Quarter): دوباره نصف ماه رو روشن می‌بینیم، اما این بار نصفه دیگه‌اش.
8. هلال کاهنده (Waning Crescent): یه هلال باریک باقی مونده که هر شب کوچیکتر میشه تا دوباره به ماه نو برسیم.

حالا بیاین تک تک این مرحله‌ها رو با جزئیات بیشتری بررسی کنیم و ببینیم وقتی از نیمکره شمالی زمین به آسمون نگاه می‌کنیم، حرکت ماه و خورشید چطوری به نظر میاد.

۱. ماه نو (New Moon) 🌑

این مرحله نامرئی ماهه. تو این فاز، اون قسمتی از ماه که خورشید روشنش کرده، پشت به ما و رو به خورشیده و طرف تاریکش به سمت زمینه. به عبارت دیگه، ماه بین زمین و خورشید قرار گرفته (البته نه دقیقا تو یک خط). ماه نو تقریبا همزمان با خورشید طلوع و غروب می‌کنه، پس حتی اگه روشن هم بود، تو روشنایی روز گم میشد. یادتون باشه که تو این فاز، ماه معمولا دقیقا از بین زمین و خورشید رد نمیشه، چون مدار ماه یه کم نسبت به مدار زمین کجی داره. فقط از دید ما روی زمین، نزدیک خورشید قرار می‌گیره. وقتی دقیقا تو یک خط قرار بگیرن، اون وقته که خورشیدگرفتگی یا کسوف اتفاق میفته.

۲. هلال فزاینده (Waxing Crescent) 🌒

بعد از ماه نو، کم کم یه هلال نقره‌ای و باریک تو آسمون پیدا میشه. این اتفاق وقتی میفته که قسمت روشن ماه هنوز بیشترش پشت به ماست و فقط یه تیکه کوچیکش رو می‌تونیم از روی زمین ببینیم. به این مرحله «فزاینده» یا «Waxing» میگن چون هلال ماه هر شب داره بزرگتر و ضخیم‌تر میشه. تو نیمکره شمالی، این هلال باریک سمت راست ماه دیده میشه. هر روز هم ماه یه کم دیرتر از روز قبل طلوع می‌کنه.

۳. تربیع اول (First Quarter) 🌓

حالا ماه یک چهارم مسیر ماهانه‌اش رو طی کرده. تو این مرحله، ما نصف قرص ماه رو روشن می‌بینیم. شاید خیلی‌ها بهش بگن «ماه نیمه»، اما جالبه بدونید چیزی که می‌بینیم در واقع نصفِ اون نیمه‌ای هست که خورشید روشنش کرده. برای همین بهش میگن تربیع یا یک چهارم. ماه تو این فاز حدودا ظهر طلوع می‌کنه و نصف شب غروب می‌کنه. سر شب‌ها، ماه تو ارتفاع بالایی از آسمون قرار داره و برای تماشا کردن عالیه. تو نیمکره شمالی، نصفه راست ماه روشنه.

۴. کوژماه فزاینده (Waxing Gibbous) 🌔

تو این مرحله، دیگه بیشتر قسمت روزِ ماه از دید ما مشخص شده و ماه تو آسمون خیلی روشن‌تر به نظر میاد. کلمه «Gibbous» از یه کلمه لاتین به معنی «گوژپشت» میاد و به شکل خمیده و برآمده ماه تو این فاز اشاره داره. این فاز بین تربیع اول و ماه کامله و هر شب به ماه کامل نزدیک‌تر میشیم.

۵. ماه کامل (Full Moon) 🌕

این نزدیک‌ترین حالتیه که ما می‌تونیم کل قسمت روز ماه رو ببینیم. تو این فاز، ماه دقیقا در نقطه مقابل خورشید نسبت به زمین قرار داره (یعنی زمین بین ماه و خورشیده: خورشید -> زمین -> ماه). برای همین ما کل طرفی از ماه که به سمت ماست رو روشن می‌بینیم. ماه کامل حدودا موقع غروب خورشید طلوع می‌کنه و موقع طلوع خورشید، غروب می‌کنه و تمام شب تو آسمونه. ماه یکی دو شب به شکل کامل دیده میشه و بعد وارد فاز بعدی میشه. اگه تو این فاز، ماه و زمین و خورشید دقیقا تو یک راستا قرار بگیرن، سایه زمین روی ماه میفته و ماه‌گرفتگی یا خسوف اتفاق میفته.

۶. کوژماه کاهنده (Waning Gibbous) 🌖

بعد از ماه کامل، ماه سفرش رو برای برگشتن به سمت خورشید شروع می‌کنه. حالا طرف مقابل ماه شروع به روشن شدن می‌کنه و از دید ما، قسمت روشن ماه کم کم کوچیک میشه. البته ماه واقعا کوچیک نمیشه، فقط مدارش داره اون رو از زاویه دید ما خارج می‌کنه. به این مرحله «کاهنده» یا «Waning» میگن چون روشنایی داره کم میشه. ماه هر شب دیرتر و دیرتر از شب قبل طلوع می‌کنه.

۷. تربیع سوم یا آخر (Last Quarter) 🌗

دوباره ماه به شکلی در اومده که از دید ما نصفش روشنه. اما در واقع ما داریم نصفِ اون نیمه‌ای که خورشید روشنش کرده رو می‌بینیم؛ یعنی یک چهارم. تو این فاز که بهش تربیع سوم هم میگن، ماه حدودا نصف شب طلوع می‌کنه و ظهر غروب می‌کنه. تو نیمکره شمالی، این بار نصفه چپ ماه روشنه، دقیقا برعکس تربیع اول.

۸. هلال کاهنده (Waning Crescent) 🌘

ماه دیگه تقریبا به آخرای مدارش رسیده، یعنی جایی که طرف روزش تقریبا مستقیم رو به خورشیده. تمام چیزی که ما از روی زمین می‌بینیم، یه هلال نازک و خمیده‌ است. تو نیمکره شمالی، این هلال باریک سمت چپ ماه دیده میشه. این هلال هر شب نازک‌تر میشه تا اینکه دوباره به ماه نو برسیم و چرخه از اول شروع بشه.

نگاهی دقیق‌تر: ماه لرزان ما

وقتی به تغییرات ماه فکر می‌کنیم، معمولا فقط همین فازها به ذهنمون میاد. اما کسایی که همیشه ماه رو رصد می‌کنن، می‌دونن که ماه تو سفرش تو آسمون یه حرکات کوچیک دیگه‌ای هم داره؛ انگار که داره یه کم می‌پیچه، سر تکون میده و وول می‌خوره. این حرکات به ما اجازه میده یه کوچولو اون طرف ماه رو هم دید بزنیم، یعنی قسمتی که معمولا از ما پنهونه. به این پدیده میگن لرزش یا «Libration». به خاطر همین پدیده است که ما از روی زمین می‌تونیم حدود ۵۹ درصد سطح ماه رو در طول زمان ببینیم، نه فقط ۵۰ درصد.

این لرزش‌ها سه دلیل اصلی دارن:

1. لرزش در طول جغرافیایی (Libration in Longitude): مدار ماه دور زمین کاملا گرد نیست و یه کم بیضی شکله. برای همین، فاصله ماه از زمین و سرعتش تو مدار، در طول ماه یه کم تغییر می‌کنه. اما سرعت چرخش ماه به دور خودش همیشه ثابته. وقتی ماه به زمین نزدیکتره و سریع‌تر حرکت می‌کنه، چرخش خودش یه کم عقب میفته و ما می‌تونیم یه تیکه از سمت شرقی ماه رو ببینیم. وقتی هم که از زمین دورتره و کندتر حرکت می‌کنه، چرخش خودش یه کم جلو میفته و ما می‌تونیم یه تیکه از سمت غربی ماه رو ببینیم.
2. لرزش در عرض جغرافیایی (Libration in Latitude): مدار ماه نسبت به مدار زمین حدود ۵ درجه کجی داره. این کجی باعث میشه ماه انگار داره سرش رو به علامت «بله» تکون میده. این شیب گاهی ماه رو بالاتر از نیمکره شمالی زمین و گاهی پایین‌تر از نیمکره جنوبی زمین میبره. این حرکت به ما اجازه میده یه کم بیشتر از قطب‌های شمال و جنوب ماه رو ببینیم.
3. لرزش روزانه (Diurnal Libration): این یکی یه کم پیچیده‌تره و بیشتر به خاطر کج بودن محور خودمونه. زمین روی محورش ۲۳.۵ درجه کجه. این یعنی وقتی ما از روی زمین به ماه نگاه می‌کنیم، انگار روی یه سطح شیب‌دار وایسادیم. وقتی ماه از افق شرقی طلوع می‌کنه و ۱۲ ساعت بعد در افق غربی غروب می‌کنه، ما در واقع داریم از دو زاویه مختلف بهش نگاه می‌کنیم. این تغییر زاویه دید باعث میشه ماه انگار مثل یه مترونوم به جلو و عقب خم بشه و ما بتونیم یه کم دیگه از کناره‌هاش رو ببینیم.

نگاهی از فضا: ماه و زمین

حالا فرض کنید تو یه سفینه فضایی هستید و دارید از زمین دور میشید. از اونجا، می‌تونید ببینید که زمین و ماه چطوری تو یه آغوش گرانشی بی‌انتها، دور هم می‌چرخن. این دید از دور، یه چشم‌انداز بی‌نظیر بهتون میده که درک کردنش از روی زمین سخته.

از دید یه فضانورد، ماه به طور متوسط ۳۸۴،۳۹۹ کیلومتر (یعنی ۲۳۸،۸۵۵ مایل) از زمین فاصله داره. این فاصله اونقدر زیاده که میشه ۳۰ تا کره زمین رو توش جا داد. ماه هر ۲۷.۳۲۲ روز یک بار، تو یه مدار بیضی شکل دور زمین می‌چرخه. اما جالبه بدونید که چرخه کامل فازهای ماه (از ماه نو تا ماه نو بعدی) ۲۹.۵ روز طول می‌کشه. دلیل این اختلاف ۲.۲ روزه اینه که تو مدتی که ماه داره دور زمین می‌چرخه، خود زمین هم داره دور خورشید حرکت می‌کنه و ماه باید یه کم بیشتر بچرخه تا دوباره به همون موقعیت نسبت به خورشید برسه.

یه نکته خیلی مهم دیگه چرخش همگام یا «Synchronous Rotation» هست. ماه به صورت جزر و مدی با زمین قفل شده. این یعنی مدت زمانی که طول می‌کشه ماه یک بار دور خودش بچرخه، دقیقا با مدت زمانی که طول می‌کشه یک بار دور زمین بچرخه، برابره (همون ۲۷.۳ روز). به خاطر همین پدیده است که ما همیشه فقط یک روی ماه رو از زمین می‌بینیم.

جدول زمان‌بندی فازهای ماه

برای اینکه درک بهتری از زمان‌بندی این فازها داشته باشیم، می‌تونیم به یه تقویم واقعی نگاه کنیم. در ادامه جدول فازهای اصلی ماه برای سال ۲۰۲۵ رو می‌بینید. زمان‌ها بر اساس SKYCAL ناسا هستن.

ماه نو (New Moon)	تربیع اول (First Quarter)	ماه کامل (Full Moon)	تربیع آخر (Last Quarter)
۲۹ ژانویه	۵ فوریه	۱۲ فوریه	۲۰ فوریه
۲۷ فوریه	۶ مارس	۱۴ مارس	۲۲ مارس
۲۹ مارس	۴ آوریل	۱۲ آوریل	۲۰ آوریل
۲۷ آوریل	۴ می	۱۲ می	۲۰ می
۲۶ می	۲ ژوئن	۱۱ ژوئن	۱۸ ژوئن
۲۵ ژوئن	۲ ژوئیه	۱۰ ژوئیه	۱۷ ژوئیه
۲۴ ژوئیه	۱ اوت	۹ اوت	۱۶ اوت
۲۳ اوت	۳۱ اوت	۷ سپتامبر	۱۴ سپتامبر
۲۱ سپتامبر	۲۹ سپتامبر	۶ اکتبر	۱۳ اکتبر
۲۱ اکتبر	۲۹ اکتبر	۵ نوامبر	۱۲ نوامبر
۲۰ نوامبر	۲۸ نوامبر	۴ دسامبر	۱۱ دسامبر
۱۹ دسامبر	۲۷ دسامبر	—	—

این جدول به ما نشون میده که فازهای اصلی تقریبا هر هفته اتفاق میفتن. بین این فازهای اصلی هم فازهای فرعی (هلال‌ها و کوژماه‌ها) قرار دارن.

رویدادهای خاص ماه در سال ۲۰۲۵

• ابرماه نو (Super New Moon): ۲۹ مارس و ۲۷ آوریل
• ریزماه کامل (Micro Full Moon): ۱۳ آوریل و ۱۲ می
• ماه‌گرفتگی کلی (Total Lunar Eclipse): ۱۴ مارس و ۷ سپتامبر
• ماه سیاه (Black Moon): ۲۳ اوت (سومین ماه نو در فصلی که چهار ماه نو داره)
• ابرماه کامل (Super Full Moon): ۵ نوامبر و ۵ دسامبر
• ریزماه نو (Micro New Moon): ۲۰ نوامبر

پرسش و پاسخ‌های رایج

سوال: چرا اصلا ماه فازهای مختلف داره؟

پاسخ: فازهای ماه نتیجه حرکتش دور زمین و زاویه‌ای هست که نسبت به خورشید پیدا می‌کنه. یادتون باشه که ماه از خودش نور نداره و فقط نور خورشید (و یه مقدار خیلی کمی نور بازتاب شده از زمین) رو منعکس می‌کنه. چون چرخش ماه با زمین قفل شده، ما همیشه تقریبا یک طرفش رو می‌بینیم. هر روز که ماه تو مدارش به سمت شرق حرکت می‌کنه، زاویه تابش نور خورشید بهش تغییر می‌کنه و ما قسمت‌های متفاوتی از نیمه روشنش رو می‌بینیم. این تغییرات تدریجی هستن، اما به طور سنتی ما اونها رو به هشت فاز اصلی تقسیم می‌کنیم.

سوال: فرق بین ماه نو و ماه کامل چیه؟

پاسخ: تفاوت اصلی تو درصد روشنایی سمتی از ماهه که رو به زمینه. تو فاز ماه نو، این درصد روشنایی صفره. حدود ۱۴ روز بعد، تو فاز ماه کامل، این درصد به ۱۰۰ میرسه. به خاطر همین تکرار منظم، از زمان‌های قدیم از فازهای ماه برای ساختن تقویم‌های قمری و شمسی-قمری استفاده می‌کردن.

سوال: فازهای ماه چطوری روی طلوع و غروبش تاثیر میذارن؟

پاسخ: این موضوع به همون حرکت ماه به دور زمین بستگی داره. ماه هر روز داره به سمت شرق حرکت می‌کنه و به همین دلیل، هر روز حدود ۵۰ دقیقه دیرتر از روز قبل طلوع (و غروب) می‌کنه. برای همین، چند روز بعد از ماه نو، هلال ماه رو راحت‌تر می‌بینیم، چون از خورشید فاصله گرفته و دیرتر غروب می‌کنه. این تاخیر تو ماه نو به بیشترین حد خودش یعنی ۲۴ ساعت میرسه و بعد با شروع چرخه جدید، دوباره صفر میشه.

سوال: آیا فازهای ماه روی جزر و مد دریاها تاثیر دارن؟

پاسخ: بله، خیلی زیاد. جزر و مد به بالا و پایین رفتن سطح آب دریاها میگن که دلیل اصلیش نیروی گرانش ماه و (به میزان کمتر) خورشیده. نیروی گرانش ماه باعث میشه آب اقیانوس‌ها در سمتی که رو به ماهه و همچنین در سمت مخالف، بالا بیاد. وقتی ماه نو یا ماه کامله، نیروهای گرانش خورشید و ماه با هم جمع میشن و قوی‌ترین جزر و مدها رو ایجاد می‌کنن. اما وقتی ماه در حالت تربیع اول یا سومه، نیروهای گرانش ماه و خورشید همدیگه رو خنثی می‌کنن و ضعیف‌ترین جزر و مدها اتفاق میفته.

سوال: آیا سایه زمین باعث به وجود اومدن فازهای ماه میشه؟

پاسخ: این یه تصور اشتباه رایجه. فازهای ماه به خاطر سایه زمین روی ماه نیستن. فازها به خاطر سایه خود ماه روی خودش به وجود میان، درست مثل شب و روز روی زمین که به خاطر سایه خود زمین روی یک طرفش ایجاد میشه. تنها زمانی که سایه زمین روی ماه میفته، موقع ماه‌گرفتگی یا خسوفه که فقط در زمان ماه کامل اتفاق میفته.