خلاصه
- پدیده برگشت جنسی تو پرندههای وحشی استرالیا خیلی رایجه؛ حدود ۳ تا ۶ درصد پرندهها این حالت رو دارن.
- یعنی ممکنه یه پرنده از نظر ژنتیکی نر باشه ولی ظاهر و اندامهای ماده داشته باشه، یا برعکس.
- این کشف نشون میده که آزمایش DNA همیشه جنسیت فیزیکی پرنده رو دقیق نشون نمیده و روشهای قدیمی رو زیر سوال میبره.
- ژن DMRT1 روی کروموزوم Z نقش اصلی رو تو تعیین جنسیت نر تو پرندهها داره و مقدار این ژن تعیینکنندهست.
- هویت جنسی مستقل سلولی (CASI) باعث میشه برگشت جنسی کامل تو پرندهها سخت باشه، چون هر سلول هویت جنسی خودش رو داره.
- عوامل محیطی مثل مواد شیمیایی مختلکننده غدد درونریز (EDCs) هم میتونن روی تعیین جنسیت تاثیر بذارن.
- برگشت جنسی با تغییر جنسیت (مثل دلقکماهی) فرق داره؛ برگشت جنسی تو دوران جنینی اتفاق میفته.
- این پدیده برای برنامههای حفاظتی گونههای در معرض خطر خیلی مهمه، چون میتونه نسبت جنسی جمعیت رو به هم بزنه.
- حتی ممکنه یه مرغ بالغ به خاطر آسیب تخمدان، خودش به خروس تبدیل بشه (ظاهری و رفتاری)، اما از نظر ژنتیکی ماده بمونه.
- هنوز باید فهمید این پدیده چه تاثیری روی رفتار پرندهها و کل جمعیتشون میذاره.
شاید وقتی به پرندهها فکر میکنی، اولین چیزی که به ذهنت میرسه تفاوتهای واضح بین نر و ماده باشه. مثلا خروسها با اون تاج بزرگ و قرمزشون و صدای «قوقولی قوقو» که کل محله رو خبر میکنه، کاملا از مرغها قابل تشخیصن. یا طاووس نر که با اون دم باشکوه و رنگارنگش حسابی خودنمایی میکنه تا نظر طاووس ماده رو جلب کنه؛ دمی که انقدر عجیب و غریب بود که حتی چارلز داروین، دانشمند بزرگ، رو هم به فکر فرو برده بود. پرندههای بهشتی نر هم با پرهای فوقالعاده رنگارنگ و درخشانشون سعی میکنن مادههای سادهتر رو جذب کنن. این تفاوتها انقدر زیاده که انگار اصلا اهل ظریفکاری و پنهانکاری نیستن.
اما قصه برای همه پرندهها اینجوری نیست. گونههای زیادی وجود دارن که نر و مادهشون تقریبا هیچ فرقی با هم ندارن. در این موارد، دانشمندها برای اینکه بفهمن کدوم پرنده نر هست و کدوم ماده، کار سختتری در پیش دارن و معمولا به سراغ آزمایشهای DNA میرن. اما یه مطالعه جدید روی پرندههای وحشی استرالیا نشون داده که حتی این روشهای پیشرفته هم ممکنه همیشه جواب درست رو به ما ندن. این تحقیق میگه یه پدیدهای به اسم «برگشت جنسی» یا Sex Reversal وجود داره که میتونه همه چیز رو به هم بریزه. یعنی ممکنه یه پرنده از نظر ژنتیکی و کروموزومی ماده باشه، اما اعضای تولید مثلی و ظاهرش کاملا شبیه به یه پرنده نر باشه، یا برعکس. دانشمندها در مقالهای که در ژورنال «بیولوژی لترز» منتشر کردن، گزارش دادن که این پدیده خیلی بیشتر از اون چیزی که فکر میکردیم رایجه.
این کشف اونقدر جدیده که به گفته بلانش کپل، یه زیستشناس از دانشگاه دوک که البته تو این تحقیق نقشی نداشته، احتمالا باعث تعجب خیلیها تو دنیای علم میشه. اون توضیح میده که ما معمولا تعیین جنسیت رو یه فرایند خیلی ساده و سرراست میبینیم، اما واقعیت خیلی پیچیدهتر از این حرفهاست. مثلا در مورد انسان، معمولا اینطوریه که اگه کسی کروموزومهای XX داشته باشه، بدنش به شکل زنانه رشد میکنه و اگه XY داشته باشه، به شکل مردانه. اما جودیت منک، یه جانورشناس از دانشگاه بریتیش کلمبیا، نکته جالبی رو یادآوری میکنه: این خود کروموزومها نیستن که جنسیت رو تعیین میکنن، بلکه ژنهایی هستن که روی این کروموزومها قرار دارن. مثلا تو پستانداران، یه ژن کلیدی به اسم SRY روی کروموزوم Y وجود داره که مثل یه کلید استارت، فرایند رشد مردانه رو شروع میکنه. اگه کسی این ژن رو نداشته باشه، حتی اگه کروموزومهاش XY باشه، بدنش به شکل زنانه رشد میکنه. جودیت منک که اون هم تو این مطالعه جدید نقشی نداشته، میگه: «ما فکر میکنیم کروموزومهای جنسی تعیینکننده جنسیت هستن، اما این درست نیست».
یه مطالعه پیشگامانه در استرالیا
برای اینکه بفهمیم این پدیده برگشت جنسی چقدر تو طبیعت شایعه، یه تیم تحقیقاتی به سرپرستی دومینیک پوتوین، بومشناس حیوانات از دانشگاه سانشاین کوست در کوئینزلند استرالیا، دست به کار بزرگی زدن. اونها نزدیک به پانصد پرنده مرده از پنج گونه خیلی رایج استرالیایی رو بررسی کردن. این پرندهها به خاطر بیماری یا تصادف به بیمارستانهای حیات وحش در کوئینزلند آورده شده بودن و ربطی به موضوع تحقیق نداشتن. تیم تحقیق بدن این پرندهها رو کالبدشکافی کرد تا اعضای تولید مثلیشون رو مشخص کنه و همزمان ازشون نمونه DNA گرفت تا جنسیت ژنتیکیشون رو هم با روش واکنش زنجیرهای پلیمراز (PCR) تعیین کنه.
گونههایی که تو این مطالعه بررسی شدن اینها بودن:
- زاغی استرالیایی (Australian magpie)
- کوکابورای خندان (Laughing kookaburra)
- کبوتر کاکلی (Crested pigeon)
- لوریکیت رنگینکمانی (Rainbow lorikeet)
- لوریکیت سینهپولکی (Scaly-breasted lorikeet)
نتایج واقعا همه رو شگفتزده کرد. تیم تحقیق تو هر پنج گونهای که بررسی کرده بود، پرندههایی با برگشت جنسی پیدا کرد. میزان شیوع این پدیده بین ۳ تا ۶ درصد در گونههای مختلف متغیر بود. این یعنی از هر صد تا پرنده، بین سه تا شش تاشون ممکنه جنسیت فیزیکی و ژنتیکیشون با هم نخونه. وقتی نتایج اولیه به دست اومد، خود محققها هم باورشون نمیشد. دومینیک پوتوین میگه: «همش با خودم فکر میکردم، یعنی این درسته؟ برای همین بارها و بارها نتایج رو چک کردیم. بعدش به این نتیجه رسیدیم که خدای من، این واقعیه». اون میگه وقتی این نتایج رو به دوستای پرندهشناسش نشون داده، اونها هم کاملا شوکه شده بودن.
کوکابورایی که تخم گذاشت!
یکی از عجیبترین موارد، مربوط به یه کوکابورای خندان بود. آزمایش DNA نشون میداد که این پرنده از نظر ژنتیکی نر هست (یعنی کروموزومهای ZZ داشته). اما وقتی بدنش رو بررسی کردن، دیدن که یه لوله تخمبر (اویداکت) متورم و بزرگ داره. این حالت فقط وقتی پیش میاد که یه پرنده ماده به تازگی تخم گذاشته باشه. تنها نتیجهای که میشد گرفت این بود که این پرنده نر، به تازگی تخم گذاشته بود!
تقریبا همه پرندههایی که برگشت جنسی داشتن (حدود ۹۲ درصدشون) از نظر ژنتیکی ماده بودن اما اعضای تولید مثلی نر داشتن. اما اون کوکابورای تخمگذار نشون داد که برعکسش هم ممکنه. علاوه بر این، محققها دو تا کبوتر کاکلی پیدا کردن که ژنتیک ماده داشتن اما هم ساختارهای بیضه و هم ساختارهای تخمدان رو با هم داشتن. کمترین میزان برگشت جنسی تو زاغیهای استرالیایی (۳ درصد) و بیشترین میزان تو کبوترهای کاکلی (۶.۳ درصد) دیده شد. به طور کلی، حدود ۵ درصد از کل پرندههای بررسی شده این حالت رو داشتن.
این یافتهها نشون میده که برگشت جنسی تو پرندههای وحشی خیلی رایجتر از چیزیه که قبلا فکر میکردیم و این موضوع میتونه پیامدهای مهمی داشته باشه. کلنسی هال، نویسنده اصلی این مقاله و همکار پوتوین، میگه: «توانایی تشخیص قطعی جنسیت و وضعیت تولید مثلی افراد تو خیلی از زمینههای مطالعاتی مهمه». این تحقیق نشون داد که دیگه نمیشه فقط به آزمایش DNA اکتفا کرد.
چرا این اتفاق میفته؟ نگاهی عمیقتر به علم جنسیت
کروموزومها فقط شروع ماجرا هستن
همونطور که گفته شد، تو پستانداران سیستم کروموزومی XX/XY حاکمه و تو پرندهها ZZ/ZW. یعنی تو پرندهها، این مادهها هستن که دو کروموزوم جنسی متفاوت دارن (ZW) و نرها دو کروموزوم یکسان (ZZ). در گذشته دو تا فرضیه اصلی وجود داشت: یکی اینکه یه ژن تعیینکننده جنس ماده روی کروموزوم W وجود داره (شبیه ژن SRY تو پستانداران) و دومی اینکه تعداد کروموزومهای Z جنسیت رو مشخص میکنه.
امروزه مشخص شده که فرضیه دوم به واقعیت نزدیکتره. یه ژن خیلی مهم به اسم DMRT1 روی کروموزوم Z قرار داره. چون نرهای ZZ دو نسخه از این کروموزوم رو دارن، پس دو نسخه از ژن DMRT1 هم دارن، در حالی که مادههای ZW فقط یک نسخه دارن. به نظر میرسه همین «دوز» یا مقدار ژن DMRT1 هست که مثل یه کلید اصلی عمل میکنه. داشتن دو نسخه از این ژن، مسیر رشد رو به سمت نر شدن هدایت میکنه. آزمایشها هم این موضوع رو تایید کردن. وقتی دانشمندها با دستکاری ژنتیکی، یکی از نسخههای ژن DMRT1 رو تو یه جوجه نر از کار انداختن، اون جوجه به جای بیضه، تخمدان درآورد. برعکس، وقتی این ژن رو بیش از حد تو یه جوجه ماده فعال کردن، بدنش به سمت نر شدن رفت. پس DMRT1 نقش اصلی رو تو شروع فرایند نر شدن بازی میکنه.
یک جنگ دائمی بین ژنها
تعیین جنسیت مثل یه دومینو یا یه مسابقه طنابکشی بین دو تیم از ژنهاست. وقتی DMRT1 تو نرها فعال میشه، ژنهای دیگهای مثل SOX9 و AMH رو روشن میکنه. SOX9 به سلولها دستور میده که به سلولهای سرتولی (سلولهای اصلی سازنده بیضه) تبدیل بشن و AMH هم باعث از بین رفتن ساختارهایی میشه که قراره لوله تخمبر رو بسازن.
از اون طرف، تو مادهها مسیر دیگهای فعاله. ژنهایی مثل FOXL2 و CYP19A1 (که آنزیم آروماتاز رو میسازه) نقش اصلی رو دارن. آنزیم آروماتاز هورمونهای مردانه (آندروژنها) رو به هورمونهای زنانه (استروژن) تبدیل میکنه. استروژن برای رشد تخمدان و لوله تخمبر چپ (چون پرندههای ماده فقط یه تخمدان و لوله تخمبر فعال در سمت چپ دارن) ضروریه. این دو مسیر، یعنی مسیر نر و مسیر ماده، دائما در حال سرکوب کردن همدیگه هستن. ژنهای نر سعی میکنن ژنهای ماده رو خاموش کنن و برعکس. برگشت جنسی زمانی اتفاق میفته که این تعادل به هم بخوره. یعنی یه عاملی باعث بشه مسیر غالب نتونه کارش رو درست انجام بده یا مسیر سرکوبشده، به طور ناگهانی فعال بشه.
هویت جنسی در سطح سلولی (CASI)
یه مفهوم خیلی جالب دیگه که به خصوص تو پرندهها دیده میشه، «هویت جنسی مستقل سلولی» یا CASI هست. این یعنی تو حیوونایی مثل مرغ، هر سلول بدن به طور مستقل از هورمونها، هویت جنسی خودش رو «میدونه». این هویت بر اساس کروموزومهایی که داخل اون سلول هست (ZZ یا ZW) تعیین میشه. این موضوع تو پرندههایی به اسم «ژیناندرومورف» به وضوح دیده میشه. این پرندهها دقیقا نصف بدنشون نر و نصف دیگهشون ماده هست. مثلا یک طرف بدنشون پرهای رنگارنگ و ظاهر نر داره و طرف دیگه پرهای ساده و ظاهر ماده. این اتفاق به این دلیله که بعضی از سلولهای بدنشون ژنتیک ZZ دارن و بعضی دیگه ZW.
این هویت سلولی باعث میشه که برگشت جنسی کامل تو پرندهها خیلی سخت باشه. حتی اگه هورمونهای یه پرنده ماده تغییر کنه و بدنش شروع به تولید هورمون مردانه کنه، سلولهای بدنش هنوز «میدونن» که از نظر ژنتیکی ماده هستن. به همین دلیله که خیلی از پرندههایی که برگشت جنسی پیدا میکنن، نمیتونن به طور کامل و موفق تولید مثل کنن. سلولهاشون در برابر تغییر کامل مقاومت میکنن.
نقش محیط زیست
علاوه بر ژنتیک، عوامل محیطی هم میتونن روی تعیین جنسیت تاثیر بذارن. معروفترین مثال، لاکپشتها هستن. دمای شنی که تخم لاکپشت تو اون قرار داره، جنسیت بچهها رو تعیین میکنه. دمای خنکتر معمولا باعث تولید نر و دمای گرمتر باعث تولید ماده میشه. این پدیده تو پرندهها نادره، اما تو گونهای به اسم بوقلمون بوتهای که تخمهاش رو تو تپههای بزرگ گیاهی میذاره، دیده شده. پس این ایده که محیط میتونه تو این فرایند دخالت کنه، کاملا ممکنه.
چرا برگشت جنسی مهمه و چه پیامدهایی داره؟
۱. چالش برای روشهای قدیمی
اول از همه، این کشف روشهای سنتی تشخیص جنسیت پرندهها رو زیر سوال میبره. دانشمندها و فعالان محیط زیست معمولا با گرفتن یه نمونه خون یا پر و انجام آزمایش DNA، جنسیت پرندهها رو مشخص میکنن و تصمیمهای مدیریتیشون رو بر اساس اون میگیرن. اما این تحقیق نشون داد که این روش ممکنه تا ۶ درصد خطا داشته باشه. به قول دومینیک پوتوین: «ما حالا فهمیدیم که شواهد DNA همیشه بازتابدهنده جنسیت واقعی نیست». این یعنی ممکنه کلی از دادههای قبلی ما در مورد جمعیت پرندهها دقیق نباشه.
۲. نگرانیهای حفاظتی
این موضوع برای گونههای در معرض خطر، اهمیت دوچندانی پیدا میکنه. وقتی شما میخوای یه برنامه زادآوری برای یه گونه در حال انقراض مثل پنگوئن امپراتور راه بندازی، باید دقیقا بدونی چند تا نر و چند تا ماده داری. اگه نسبت جنسیتی جمعیت به هم بخوره، توانایی گروه برای تولید مثل، رشد و بقا به شدت تحت تاثیر قرار میگیره. کلنسی هال میگه: «این میتونه منجر به نسبتهای جنسی نامتعادل، کاهش اندازه جمعیت، تغییر در ترجیحات جفتگیری و حتی زوال جمعیت بشه». اگه شما فکر کنی صد تا ماده داری در حالی که شش تاشون در واقع از نظر فیزیکی نر هستن و نمیتونن تخم بذارن، کل محاسباتت برای حفظ اون گونه به هم میریزه.
۳. یک زنگ خطر محیطی؟
یکی از مهمترین سوالهایی که این تحقیق ایجاد کرده اینه که چه چیزی باعث این پدیده میشه؟ آیا این یه اتفاق طبیعیه یا پای عوامل دیگهای در میونه؟ یکی از اصلیترین مظنونها، مواد شیمیایی مختلکننده غدد درونریز (EDCs) هستن. اینها مواد شیمیایی هستن که تو محیط زیست پخش میشن و میتونن عملکرد هورمونها رو تو بدن موجودات زنده تقلید کنن یا به هم بریزن.
- تحقیقات قبلی نشون داده که این مواد تو حشراتی که نزدیک تصفیهخانههای فاضلاب رشد میکنن و غذای پرندهها هستن، وجود داره.
- یه مطالعه دیگه نشون داده سارهای اروپایی نر که در معرض این مواد شیمیایی قرار گرفته بودن، آوازهای طولانیتر و پیچیدهتری میخوندن اما سیستم ایمنی بدنشون آسیب دیده بود.
کلر هوللی، یه زیستشناس محیطی از سازمان علمی و صنعتی مشترکالمنافع استرالیا (CSIRO)، میگه: «حالا سوال بزرگ اینه که چه چیزی باعث این عدم تطابق در پرندهها میشه؟ آیا مواد شیمیایی هستن، استرس محیطی یا عامل دیگهای که میتونه مسیرهای رشد رو تغییر بده؟». جالبه که اون کوکابورای تخمگذار هم تو یه منطقه بین شهری و روستایی پیدا شده بود، جایی که ممکنه این مواد شیمیایی تجمع پیدا کنن.
کیت بوکانان، استاد زیستشناسی تکاملی از دانشگاه دیکن، هم معتقده که محتملترین توضیح برای مردانه شدن پرندههای ماده، یه محرک محیطی و احتمالا مواد شیمیایی ساخته دست بشر هست. اون میگه حتی اگه این تاثیرات قابل برگشت باشن، احتمالا اون پرنده رو از چرخه تولید مثل خارج میکنن.
آیا میشه جنسیت پرندهها رو به صورت مصنوعی تغییر داد؟
دانشمندها برای مطالعه این پدیده، سعی کردن به صورت مصنوعی و در آزمایشگاه هم برگشت جنسی رو ایجاد کنن. این کارها به ما کمک میکنه بفهمیم چه مکانیسمهایی درگیر هستن.
درمان با استروژن: اگه به تخم پرندههایی که از نظر ژنتیکی نر هستن، در مراحل اولیه رشد جنین، استروژن تزریق بشه، اونها میتونن ویژگیهای زنانه پیدا کنن. مثلا قشر تخمدانمانند در غده جنسی چپشون رشد میکنه. اما این تاثیر معمولا موقتیه و بعد از مدتی ممکنه به حالت نر برگردن.
درمان با مهارکنندههای آروماتاز: این روش تاثیرات جالبتری داره. اگه به تخم پرندههای ماده یه مادهای مثل «فادروزول» که جلوی کار آنزیم آروماتاز رو میگیره تزریق بشه، تولید استروژن تو بدنشون متوقف میشه. نتیجه اینه که این پرندههای ماده، به سمت نر شدن میرن. غدد جنسیشون شبیه بیضه میشه و ژنهای مردانه مثل DMRT1 و SOX9 تو بدنشون فعال میشن. این تاثیر به نظر دائمیتر میاد. این پرندهها وقتی بالغ میشن، ظاهرشون کاملا مردانه میشه: تاج و ریش بزرگ، پرهای زینتی مثل خروسها و رفتارهای مردانه. اما جالبه که وزن بدن و میزان چربیشون شبیه مادهها باقی میمونه که نشون میده بعضی ویژگیها مستقیما تحت کنترل ژنتیک هستن نه هورمونها. حتی گزارش شده که این پرندهها میتونن اسپرمهایی تولید کنن که حامل کروموزوم W (کروموزوم زنانه) هستن!
وقتی یک مرغ خود به خود خروس میشود!
این پدیده فقط تو آزمایشگاه اتفاق نمیفته. گاهی به صورت خود به خود تو مرغداریها و حیاطخونهها هم دیده میشه. شاید شنیده باشی که یه مرغ یهو شروع به خوندن مثل خروس کرده. این یه داستان واقعی و علمیه.
پرندههای ماده، برخلاف پستانداران، فقط یک تخمدان فعال دارن که در سمت چپ بدنشون قرار داره. غده جنسی سمت راست معمولا رشد نمیکنه و غیرفعاله. اما اگه تخمدان چپ به خاطر بیماری، کیست یا تومور آسیب ببینه، اون غده جنسی راست که خواب بوده، میتونه بیدار بشه و تبدیل به چیزی به اسم «اووتستیس» (ovotestis) بشه. این عضو جدید میتونه هم بافت تخمدانی داشته باشه، هم بافت بیضهای یا ترکیبی از هر دو. این اووتستیس شروع به تولید هورمونهای مردانه (آندروژن) میکنه و نتیجهاش اینه که اون مرغ بیچاره کم کم ظاهرش عوض میشه. تاج و ریشش بزرگ میشه، پرهاش مثل خروسها نوکتیز میشه و حتی ممکنه شروع به قوقولی قوقو کنه!
با اینکه ظاهرش کاملا مردانه شده، اما از نظر ژنتیکی هنوز یک ماده هست. بیشتر این مرغها نه دیگه تخم میذارن و نه میتونن اسپرم بارور تولید کنن. جالبه که برعکس این اتفاق، یعنی تبدیل خود به خود خروس به مرغ، تا حالا دیده نشده.
برگشت جنسی با تغییر جنسیت فرق داره
مهمه که بین دو تا مفهوم «برگشت جنسی» و «تغییر جنسیت» تفاوت قائل بشیم.
- برگشت جنسی (Sex Reversal): این اتفاق در طول رشد جنینی میفته. یعنی مسیر رشد غدد جنسی از همون اول به سمت مخالف میره. این چیزیه که تو مطالعه استرالیا دیده شد.
- تغییر جنسیت (Sex Change): این اتفاق تو حیوانات بالغ میفته. معروفترین مثال، دلقکماهیها هستن. تو یه گروه از دلقکماهیها، یه ماده غالب و یه نر غالب وجود داره و بقیه نر هستن. اگه اون ماده غالب بمیره، نر غالب جنسیتش رو تغییر میده و تبدیل به ماده میشه! این یه استراتژی تولید مثلی برای بقای گروهه.
تبدیل مرغ به خروس که توضیح داده شد، بیشتر شبیه به یه نوع تغییر جنسیت هست تا برگشت جنسی، چون تو یه پرنده بالغ و به خاطر آسیب به تخمدان اتفاق میفته.
سوال نهایی: مغز چطور؟
یکی از سوالات جذابی که دومینیک پوتوین و تیمش مطرح کردن اینه که وقتی جنسیت فیزیکی یه پرنده عوض میشه، آیا مغز و رفتارش هم تغییر میکنه؟ هورمونهای جنسی تاثیر زیادی روی رشد مغز و شکلگیری رفتارها دارن. مثلا تو خیلی از گونهها، فقط پرندههای نر آواز میخونن. حالا سوال اینه که یه پرنده که ژنتیک ماده داره ولی بدنش نر شده، آیا میتونه آواز بخونه؟ یا یه پرنده ژنتیک نر که بدنش ماده شده، چه رفتاری از خودش نشون میده؟ پوتوین که کار اصلیش مطالعه آواز پرندههاست، خیلی به جواب این سوال علاقه داره. اون میگه: «ما خیلی چیزها در مورد فیزیولوژی میدونیم، اما نمیدونیم این پدیده چه تاثیری روی خود پرندهها و به خصوص روی کل جمعیتشون میذاره».
این مطالعه پیشگامانه در استرالیا، در واقع تازه اول راهه. حالا که میدونیم این پدیده وجود داره و رایج هم هست، دانشمندها در سراسر دنیا تشویق میشن که تو گونههای دیگه و مناطق دیگه هم دنبالش بگردن. فهمیدن دلایل و پیامدهای برگشت جنسی نه تنها به ما کمک میکنه درک بهتری از دنیای پیچیده زیستشناسی داشته باشیم، بلکه میتونه ابزار مهمی برای حفاظت از گونههای ارزشمند پرندگان در آینده باشه.
منابع
- [۱] ‘Sex reversal’ is surprisingly common in birds, new study suggests | Science | AAAS
- [۳] Sex Reversal in Birds – PubMed
- [۵] Prevalence and implications of sex reversal in free-living birds | Biology Letters
- [۷] Overview of Avian Sex Reversal – PMC
- [۹] ‘Mind-blown’: scientists discover sex reversal in kookaburras and lorikeets with cause unknown | Birds | The Guardian
دیدگاهتان را بنویسید