خلاصه
- بارش برساوشی، یه پدیده نجومی جذابه که هر سال تابستون اتفاق میفته و خیلی‌ها رو جذب خودش میکنه.
- این بارش در واقع ذرات گرد و غبار به‌جا مونده از دنباله‌دار «سویفت-تاتل» هست که وقتی وارد جو زمین میشن، میسوزن و نورانی میشن.
- اسم «برساوشی» از صورت فلکی برساوش میاد که به نظر میرسه شهاب‌ها از اونجا میان، البته این فقط یه اثر بصریه.
- بهترین زمان برای دیدن برساوشی، معمولا بین ۹ تا ۱۴ آگوسته و از نیمه‌شب تا قبل از سپیده‌دم در یه جای تاریک.
- برای رصد نیازی به تلسکوپ یا دوربین نیست، فقط چشماتون و یه جای راحت با آسمون باز کافیه.
- نور ماه میتونه دیدن شهاب‌های کم‌نورتر رو سخت کنه، پس بهتره به وضعیت ماه در شب رصد دقت کنید.
- دنباله‌دار سویفت-تاتل خیلی بزرگه، اما محاسبات جدید نشون میده که تو سال‌های آینده خطری برای برخورد با زمین نداره.
- از نظر فرهنگی، این بارش رو با «اشک‌های سنت لارنس» یا حتی خدای باروری رومیان باستان هم مرتبط میدونستن.
- اولین ثبت بارش برساوشی به سال ۳۶ میلادی در چین برمیگرده، اما ارتباطش با دنباله‌دارها رو دانشمند ایتالیایی اسکیاپارلی کشف کرد.
- نرخ بارش (ZHR) هر سال متفاوته و گاهی اوقات ممکنه طغیان‌های غیرمنتظره‌ای هم داشته باشیم.
بارش شهابی برساوشی، که اسم خارجیش میشه Perseids، یکی از اون اتفاق‌های هیجان‌انگیز و دیدنی آسمون شبه که هر سال بین ماه ژوئیه و اوت (تقریبا از اواخر تیر تا اوایل شهریور) میشه تماشاش کرد. این پدیده یکی از بهترین بارش‌های شهابی ساله و خیلی از شکارچی‌های شهاب منتظرشن، چون هم تعداد شهاب‌هاش زیاده و هم شهاب‌هاش خیلی روشن و پرنور هستن. توی یه سایت تاریک و بی‌نور، میشه انتظار داشت که توی اوج بارش، بین ۵۰ تا ۱۰۰ تا شهاب در ساعت دید.
اول از همه بیا ببینیم اصلا این بارش شهابی چیه. شهاب‌ها رو معمولا به اسم «ستاره دنباله‌دار» میشناسن، ولی در واقعیت اصلا ستاره نیستن. شهاب‌ها رگه‌های نوری هستن که تو آسمون دیده میشن و دلیل به وجود اومدنشون اینه که ذرات گرد و غبار و سنگریزه‌هایی به اندازه شن، با سرعت خیلی زیاد به لایه‌های بالایی جو زمین برخورد میکنن و میسوزن. سرعتشون هم خیلی زیاده، گاهی به بیشتر از ۱۰۰ هزار کیلومتر در ساعت هم میرسه. این ذرات جلوی خودشون هوا رو فشرده میکنن و دماش رو به هزاران درجه سانتیگراد میرسونن. شهاب‌های کوچیک‌تر بخار میشن و یه رد نورانی و درخشان از خودشون به جا میذارن. شهاب‌های بزرگ‌تر هم میتونن مثل یه گوی آتشین منفجر بشن که بهشون میگن «آذرگوی».
توی یه شب معمولی و از یه جای تاریک، اگه شانس بیاری شاید بتونی تا ۱۰ تا شهاب در ساعت ببینی. اما وقتی زمین از وسط گرد و غباری که یه دنباله‌دار یا سیارک از خودش به جا گذاشته رد میشه، فعالیت توی آسمون خیلی بیشتر میشه و ما به این اتفاق میگیم بارش شهابی.
داستان اسم و ریشه بارش برساوشی
اسم این بارش شهابی، یعنی «برساوشی» یا Perseids، از صورت فلکی «برساوش» (Perseus) گرفته شده. دلیلش اینه که به نظر میرسه همه شهاب‌ها از یه نقطه توی همین صورت فلکی به سمت ما میان. البته این روزها کانون بارش یا همون «نقطه‌ی تابش» در مرز بین صورت فلکی ذات‌الکرسی (Cassiopeia) و زرافه (Camelopardalis) قرار گرفته.
اسم Perseids هم ریشه یونانی داره. توی اسطوره‌های یونان باستان، «پرسئیدای» (Περσείδαι) به پسران پرسئوس، پهلوان معروف یونانی، گفته میشد. طبق این اسطوره‌ها، پرسئوس پسر زئوس (خدای خدایان) و زنی فانی به اسم دانائه بود. گفته میشه که بارش برساوشی یادآور زمانیه که زئوس در قالب بارانی از طلا به دیدن دانائه، مادر پرسئوس، رفت.
اشک‌های یک قدیس
بعضی از کاتولیک‌ها به بارش برساوشی میگن «اشک‌های سنت لورنس». داستان از این قراره که این قدیس در سال ۲۵۸ میلادی در روز ۱۰ اوت به شهادت رسید. میگن که اون رو زنده زنده روی یک توری فلزی سوزوندن. این بارش شهابی که هر سال تقریبا همون موقع به اوج خودش میرسه، به نظرشون اشک‌های اون قدیسه که توی آسمون معلق بودن و سالی یک بار به زمین برمیگردن.
یه افسانه محلی توی مدیترانه هم هست که میگه این شهاب‌ها جرقه‌های ناشی از شهادت سنت لورنس هستن. طبق این افسانه، توی شب ۹ تا ۱۰ اوت، اخگرهای سرد شده‌ای زیر گیاهان روی زمین پیدا میشن که بهشون «زغال سنت لورنس» میگن.
از خدایان باستان تا مسیحیت
جالبه بدونی که قبل از مسیحیت، این پدیده با خدایان دیگه‌ای مرتبط بود. این تغییر از خدایان پاگان به سمت قدیس کاتولیک، که بهش میگن «مسیحی‌سازی»، به خاطر شباهت آوایی اسم لاتین «لورنتیوس» (Laurentius) با «آکا لارنتیا» (Acca Larentia) راحت‌تر انجام شد. آکا لارنتیا یه الهه باروری بود که در کنار خدایی به اسم «پریاپوس» توی تابستون جشن گرفته میشد.
رومی‌ها باور داشتن که ردهای شهاب‌های برساوشی، نشونه باران سودمند بذر پریاپوسه. توی این باور، آلت تناسلی کیهانی این خدا به عنوان یه نیروی زندگی‌بخش، مزارع رو متبرک میکرد و باعث حاصلخیزی میشد. توی همون دوره، راهپیمایی‌های آیینی و مراسم دیگه‌ای هم رایج بود. اما مسیحیت که نگاه متفاوتی به این مسائل داشت، این مفهوم رو با اشاره به شهادت جایگزین کرد.
منشا اصلی شهاب‌ها: دنباله‌دار سویفت-تاتل
این شهاب‌ها در واقع تیکه‌هایی از دنباله‌داری به اسم 109P/Swift-Tuttle هستن. وقتی دنباله‌دارها به خورشید نزدیک میشن، گرم میشن و تیکه‌هایی ازشون جدا میشه. این تیکه‌ها و گرد و غبار توی مسیر مدار دنباله‌دار پخش میشن و یه توده بزرگ به اسم «ابر برساوشی» رو درست میکنن. هر سال، وقتی زمین در مسیر گردش خودش به دور خورشید از وسط این توده رد میشه، این ذرات با جو ما برخورد میکنن و میسوزن و ما بارش شهابی رو میبینیم.
دنباله‌دار سویفت-تاتل هر ۱۳۳ سال یک بار مدارش دور خورشید رو کامل میکنه. بیشتر ذراتی که ما امروز میبینیم، حدود هزار سال پیش از این دنباله‌دار جدا شدن. اما یه رشته گرد و غبار جوون‌تر هم توی این توده وجود داره که سال ۱۸۶۵ از دنباله‌دار کنده شده و میتونه یه روز قبل از اوج اصلی بارش، یه اوج کوچیک و زودهنگام ایجاد کنه.
ابعاد این ابر گرد و غبار در نزدیکی زمین حدود ۰.۱ واحد نجومی (AU) در عرض و ۰.۸ واحد نجومی در طول مدار زمینه. این ذرات به خاطر تعامل سالانه با گرانش زمین در فضا پخش شدن.
کشف دنباله‌دار و ارتباطش با بارش شهابی
دنباله‌دار سویفت-تاتل در سال ۱۸۶۲ توسط دو ستاره‌شناس به اسم‌های لوئیس سویفت و هوراس تاتل به طور مستقل کشف شد. این دنباله‌دار خیلی بزرگه و هسته‌اش حدود ۲۶ کیلومتر قطر داره. این یعنی تقریبا دو برابر اون جرمی که میگن باعث انقراض دایناسورها شده.
اما اولین کسی که فهمید بین بارش‌های شهابی و دنباله‌دارها ارتباطی وجود داره، یه ستاره‌شناس ایتالیایی به اسم جووانی ویرجینیو اسکیاپارلی بود. اون در سال ۱۸۶۶، یعنی چهار سال بعد از کشف سویفت-تاتل و بعد از اینکه این دنباله‌دار از نزدیک خورشید رد شد، این ارتباط رو کشف کرد. دو سال قبل از این کشف، لوئیس سویفت و هوراس تاتل دنباله‌دار جدیدی پیدا کرده بودن (که الان به اسم خودشون شناخته میشه) و اسکیاپارلی اعلام کرد که مدار این دنباله‌دار با مسیری که منشا بارش برساوشی از اون میاد، منطبقه. این کشف توی نامه‌هایی که بین اون و آنجلو سکی رد و بدل شده، ثبت شده.
یک نفر دیگه به اسم آدولف کوتله در سال ۱۸۳۶ نوشته بود: «به نظرم متوجه شدم که فراوانی این شهاب‌ها در ماه اوت (از ۸ تا ۱۵) بیشتره.» اون بعد از بررسی سوابق تاریخی، پیش‌بینی کرد که اوج بارش در ۱۰ اوت باشه و به ستاره‌شناس‌های دیگه نامه نوشت و اون‌ها هم این پیش‌بینی رو در شب ۱۰ اوت ۱۸۳۷ تایید کردن. البته خود کوتله به خاطر هوای بد نتونست بارش رو ببینه.
آخرین باری که دنباله‌دار سویفت-تاتل از منظومه شمسی داخلی ما دیدن کرد، سال ۱۹۹۲ بود و تا سال ۲۱۲۵ دوباره برنمیگرده. وقتی در سال ۲۱۲۶ دوباره برگرده، ممکنه اونقدر روشن بشه که با چشم غیرمسلح هم دیده بشه، چیزی شبیه به دنباله‌دار هیل-باپ در سال ۱۹۹۷.
آیا سویفت-تاتل با زمین برخورد میکنه؟
یه زمانی یه ستاره‌شناس که مدار سویفت-تاتل رو محاسبه میکرد، گفت که ممکنه در سال ۲۱۲۶ به طرز خطرناکی به زمین نزدیک بشه و شاید با سیاره ما برخورد کنه. اما محاسبات دقیق‌تر بعدی نشون داد که این اتفاق نمیفته.
این عدم قطعیت به این خاطر بود که پیش‌بینی‌های اولیه فقط بر اساس سه ماه رصد در دهه ۱۸۶۰ انجام شده بود. بعدها برایان مارسدن، ستاره‌شناس مرکز اخترفیزیک هاروارد-اسمیتسونیان، با بررسی سوابق تاریخی و پیدا کردن رصدهایی از این دنباله‌دار تا سال ۱۸۸ میلادی، محاسباتش رو اصلاح کرد. محاسبات جدید اون نشون داد که دنباله‌دار سویفت-تاتل در سفر بعدیش به منظومه شمسی داخلی، از فاصله امن ۱۵ میلیون مایلی زمین عبور میکنه و خطری نداره.
البور گذر این دنباله‌دار در سال ۳۰۴۴ میتونه اون رو به فاصله یک میلیون مایلی سیاره ما برسونه که از نظر نجومی خیلی نزدیکه (فقط کمی بیشتر از دو برابر فاصله زمین تا ماه).
راهنمای تماشای بارش شهابی برساوشی
دیدن این بارش شهابی کار سختی نیست، فقط کافیه چند تا نکته رو رعایت کنی.
- زمان مناسب: بارش برساوشی هر سال از اواسط ژوئیه شروع میشه و تا اواخر اوت ادامه داره. اوج فعالیتش معمولا بین ۹ تا ۱۴ اوت اتفاق میفته. بهترین زمان برای دیدن شهاب‌ها بین ساعت ۱۲ شب تا ۵:۳۰ صبح به وقت محلیه. دلیلش اینه که در این ساعت‌ها، سمتی از زمین که شما روش قرار دارید، مستقیم به سمت توده گرد و غبار حرکت میکنه، درست مثل بارونی که به شیشه جلوی ماشین میخوره.
- مکان مناسب: برای دیدن شهاب‌ها باید تا جایی که میتونی از نور شهر دور بشی. یه جای تاریک مثل دشت، کوهستان یا حتی یه پارک بزرگ پیدا کن. هرچی آسمون تاریک‌تر باشه، شهاب‌های بیشتری میبینی.
- جهت نگاه کردن: کانون بارش در صورت فلکی برساوشه، اما شهاب‌ها در تمام قسمت‌های آسمون ظاهر میشن. پس لازم نیست حتما به یه نقطه خاص زل بزنی. بهترین کار اینه که یه جای راحت پیدا کنی، دراز بکشی یا روی یه صندلی لم بدی و تا جایی که میشه، وسعت بیشتری از آسمون رو زیر نظر داشته باشی.
- تجهیزات لازم: برای دیدن بارش شهابی به هیچ وسیله‌ای مثل تلسکوپ یا دوربین دوچشمی نیاز نداری. این ابزارها فقط دیدت رو محدود میکنن. تنها چیزی که لازم داری چشماته.
- صبر و حوصله: خیلی مهمه که به چشم‌هات حداقل ۱۵ تا ۳۰ دقیقه فرصت بدی تا به تاریکی عادت کنن. این یعنی تو این مدت نباید به صفحه گوشی نگاه کنی. بعد از اینکه چشمات به تاریکی عادت کرد، میتونی شهاب‌های کم‌نورتر رو هم ببینی.
این بارش شهابی بیشتر در نیمکره شمالی قابل مشاهده است. بیشتر شهاب‌های برساوشی در ارتفاعی بالاتر از ۸۰ کیلومتر از سطح زمین در جو میسوزن و به زمین نمیرسن. در واقع، شهاب‌هایی که به زمین میرسن رو «شهاب‌سنگ» (meteorite) مینامن، اما ذرات دنباله‌دارها معمولا اونقدر شکننده و کوچیک هستن که به ندرت به شهاب‌سنگ تبدیل میشن.
ویژگی‌های خاص شهاب‌های برساوشی
این بارش به خاطر شهاب‌های سریع و روشنش معروفه. سرعت متوسط یه شهاب برساوشی حدود ۳۶ مایل بر ثانیه (۵۹ کیلومتر بر ثانیه) است. این شهاب‌ها اغلب ردهای طولانی از نور و رنگ پشت سرشون به جا میذارن.
یکی دیگه از ویژگی‌های جذاب این بارش، آذرگوی‌ها (Fireballs) هستن. آذرگوی‌ها انفجارهای نوری بزرگ‌تر و رنگارنگ‌تری هستن که میتونن بیشتر از یه رد شهاب معمولی توی آسمون بمونن. دلیلش اینه که آذرگوی‌ها از ذرات بزرگ‌تر دنباله‌دار به وجود میان و روشنایی‌شون خیلی بیشتره.
جدول اطلاعات فنی بارش برساوشی (PER)
| ویژگی | مشخصات |
|---|---|
| تاریخ کشف | سال ۳۶ میلادی (اولین ثبت) |
| جرم مادر | دنباله‌دار سویفت-تاتل (109P/Swift-Tuttle) |
| صورت فلکی کانون بارش | برساوش و ذات‌الکرسی (نزدیک ستاره HD 19557) |
| مختصات کانون بارش (بعد) | 03h 13m |
| مختصات کانون بارش (میل) | +۵۸° |
| دوره فعالیت | ۱۴ ژوئیه تا ۱ سپتامبر |
| تاریخ اوج | ۱۲ اوت (برای سال ۲۰۲۳ در ۱۳ اوت بود) |
| سرعت شهاب‌ها | ۵۸.۸ کیلومتر بر ثانیه |
| نرخ ساعتی سرسویی (ZHR) | ۱۰۰ شهاب در ساعت |
نرخ ساعتی سرسویی (ZHR) یعنی تعداد شهاب‌هایی که یک نفر میتونه در یک ساعت فعالیت اوج، زیر آسمونی صاف و تاریک و وقتی که کانون بارش درست بالای سرش باشه، ببینه.
وضعیت بارش برساوشی در سال‌های مختلف
اینجا یه لیست از وضعیت بارش در سال‌های گذشته و آینده رو میبینی:
| سال | دوره فعالیت بارش | تاریخ و وضعیت اوج بارش |
|---|---|---|
| ۲۰۲۵ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | اوج بارش بین ساعت ۷ تا ۸ به وقت جهانی در ۱۳ اوت پیش‌بینی میشه. متاسفانه اوج بارش فقط سه روز بعد از ماه کامله و نور ماه شرایط رو برای دیدن شهاب‌های کم‌نور سخت میکنه. نرخ قابل مشاهده ممکنه به ۱۰ تا ۲۰ شهاب در ساعت کاهش پیدا کنه. |
| ۲۰۲۴ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۳ اوت | اوج بارش بین ساعت ۱۳ تا ۱۶ به وقت جهانی در ۱۲ اوت اتفاق افتاد. |
| ۲۰۲۳ | ۱۴ ژوئیه تا ۱ سپتامبر | اوج بارش در ۱۳ اوت ساعت ۰۸:۰۰ به وقت جهانی بود (ماه در وضعیت هلال کاهنده ۸ درصدی بود). احتمال میرفت زمین در ۱۴ اوت از دنباله گرد و غبار سال ۶۹ قبل از میلاد هم عبور کرده باشه. |
| ۲۰۲۲ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲-۱۳ اوت (ماه کامل در ۱۲ اوت بود) |
| ۲۰۲۱ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۱-۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۵۰) |
| ۲۰۲۰ | ۱۶ ژوئیه تا ۲۳ اوت | ۱۲-۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۰۰، ماه کامل در ۳ اوت بود) |
| ۲۰۱۹ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲-۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۸۰، ماه کامل در ۱۵ اوت بود) |
| ۲۰۱۸ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۱-۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۶۰) |
| ۲۰۱۷ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲ اوت |
| ۲۰۱۶ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۱-۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۵۰، سال طغیان بود) |
| ۲۰۱۵ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲-۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۹۵، ماه نو در ۱۴ اوت بود) |
| ۲۰۱۴ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۶۸، ماه کامل در ۱۰ اوت بود) |
| ۲۰۱۳ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۰۹) |
| ۲۰۱۲ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۲۲) |
| ۲۰۱۱ | ۱۷ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۵۸، ماه کامل در ۱۳ اوت بود) |
| ۲۰۱۰ | ۲۳ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۲ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۴۲) |
| ۲۰۰۹ | ۱۴ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۷۳، ولی نور ماه شهاب‌های کم‌نور رو از بین برد) |
| ۲۰۰۸ | ۲۵ ژوئیه تا ۲۴ اوت | ۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۱۱۶) |
| ۲۰۰۷ | ۱۹ ژوئیه تا ۲۵ اوت | ۱۳ اوت (نرخ ساعتی سرسویی ۹۳) |
| ۲۰۰۴ | ۱۲ اوت | نرخ ساعتی سرسویی بیشتر از ۲۰۰ بود. |
| ۱۹۹۳ | نرخ ساعتی سرسویی بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ بود. |
بارش برساوشی در فرهنگ عامه
این پدیده جذاب توی آثار هنری و فرهنگی هم رد پایی از خودش به جا گذاشته:
- در ادبیات: توماس پینچون، نویسنده آمریکایی، در رمان سال ۲۰۰۶ خودش به اسم «علیه روز» (Against the Day)، به تماشای بارش شهابی برساوشی توسط سه شخصیت داستان اشاره میکنه.
- در تلویزیون: توی سریال «جرج کنجکاو» (Curious George)، فصل ۷ قسمت ۱، جرج و دوستاش به دنبال برساوشی‌ها میگردن و فکر میکنن موجوداتی شبیه کیف هستن. در آخر قسمت، پدربزرگ یکی از شخصیت‌ها توضیح میده که برساوشی یه بارش شهابیه که اوایل اوت اتفاق میفته.
- در موسیقی: جان دنور در آهنگ معروفش «راکی مانتن های» (Rocky Mountain High) با این جمله به بارش شهابی اشاره میکنه: «من دیدم که از آسمون آتیش میباره.»
چطور از بارش شهابی برساوشی عکاسی کنیم؟
اگه دوست داری از این پدیده زیبا عکس بگیری، این چند تا نکته میتونه کمکت کنه:
- دوربین مناسب: به یه دوربین نیاز داری که تنظیمات دستی داشته باشه. دوربین‌های DSLR یا بدون آینه گزینه‌های خوبی هستن.
- لنز واید: از یه لنز با فاصله کانونی کوتاه (واید) استفاده کن تا بتونی بخش بزرگی از آسمون رو توی کادر جا بدی.
- سه‌پایه محکم: برای جلوگیری از لرزش دوربین و تار شدن عکس، حتما از سه‌پایه استفاده کن.
- تنظیمات دوربین:
- فوکوس: فوکوس رو روی حالت دستی بذار و روی یه ستاره دور یا بی‌نهایت تنظیمش کن.
- دیافراگم: دیافراگم رو تا جایی که میشه باز کن (یعنی کمترین عدد f ممکن).
- سرعت شاتر: سرعت شاتر رو بین ۱۵ تا ۳۰ ثانیه تنظیم کن.
- ایزو (ISO): ایزو رو روی عددی مثل ۸۰۰ یا ۱۶۰۰ یا حتی بالاتر تنظیم کن، ولی حواست باشه که ایزوی خیلی بالا باعث ایجاد نویز توی عکس میشه.
- دکلانشور یا تایمر: برای اینکه موقع فشار دادن دکمه شاتر دوربین نلرزه، از دکلانشور (ریموت) یا تایمر خود دوربین استفاده کن.
- صبر: عکاسی از شهاب‌ها به شانس و صبر زیادی احتیاج داره. باید دوربین رو تنظیم کنی و بذاری پشت سر هم عکس بگیره تا بالاخره یه شهاب روشن توی کادرت ثبت بشه.
دیدگاهتان را بنویسید