شِحری یا جبلیه؛ زبانی در حال انقراض در جنوب غربی کشور عمان

مردم شحری و زبانشون

در همین منطقه کوهستانی، مردمانی زندگی میکنن که به زبان شِحری (جبلی) صحبت میکنن. این زبان جزو زبانهای عربی جنوبی مدرن به حساب میاد و در کنار زبانهای دیگه‌ای که در ظفار وجود داره، هویت این منطقه رو شکل میده. قبایلی مثل قرا، شهرا، براهاما، بیت الشیخ و بخشی از قبیله بَطاحره به این زبان صحبت میکنن.

مردم شحری عمدتا کوچ‌نشین هستن و زندگیشون در این بخش خیلی خشک و گرم شبه جزیره عربستان، چندان آسون نیست. اونها همیشه در حال جستجو برای پیدا کردن آب هستن. با این حال، فرهنگ و زبان خودشون رو حفظ کردن. جالبه بدونی که روی اسم این زبان هم بحث وجود داره. بعضیها بهش میگن «جبلی» که یعنی «کوهستانی» و بعضیهای دیگه بهش میگن «شحری». حتی سر اینکه آیا این یه زبان مستقله یا لهجه‌ای از عربی هم اختلاف نظر هست.

یه محقق به اسم علی المشانی میگه که این یک زبان کامله و دستور زبان و نحو مخصوص به خودش رو داره. این زبان خیلی قدیمی‌تر از عربیه و ریشه‌هاش به زبانهای سامی عربی جنوبی برمیگرده. به گفته المشانی، این زبان در طول تاریخ برای سرودن شعر، گفتن ضرب‌المثلها و نقل افسانه‌ها استفاده میشده. خود آقای المشانی برای اینکه یه راه حل میانه پیدا کنه، توی تحقیقاتش از هر دو اسم یعنی «جبلی-شحری» استفاده کرده.

یک زبان در خطر

با وجود تمام این تاریخ و فرهنگ غنی، زبان شحری در وضعیت خوبی قرار نداره. به گفته علی المشانی، این زبان «در خطر انقراض» محسوب میشه و در کشوری با بیش از پنج میلیون نفر جمعیت، فقط حدود ۱۲۰ هزار نفر به اون صحبت میکنن. البته منابع دیگه‌ای هم هستن. مثلا پروژه زبانهای در خطر، با قطعیت ۲۰ درصد بر اساس شواهد موجود، تعداد گویشوران رو حدود ۵ هزار نفر تخمین میزنه. این آمارها مربوط به سالهای بین ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۵ هستن.

یکی از دلایل اصلی این تهدید، دو زبانه شدن مردم این منطقه است. خیلی از گویشوران شحری، به عربی ظفاری هم مسلط شدن و روز به روز بیشتر ازش استفاده میکنن. به همین خاطر، مرجع معتبر زبان‌شناسی «اتنولوگ» این زبان رو به عنوان یک زبان «تهدید شده» علامت‌گذاری کرده.

المشانی میگه انزوای جغرافیایی ظفار در گذشته به حفظ این زبان کمک کرده بود. کوهستانها از غرب، بیابان ربع‌الخالی از شمال و اقیانوس هند از جنوب، مثل یه سد طبیعی دور این زبان رو گرفته بودن. اما امروز دیگه این انزوا برای بقای یک زبان کافی نیست.

سرنوشت زبانهای دیگه این منطقه مثل زبان «بَطاری» یه زنگ خطر جدیه. به گفته المشانی، این زبان تقریبا منقرض شده و فقط سه یا چهار نفر به اون صحبت میکنن. بعضیها نگرانن که زبان جبلی هم به همین سرنوشت دچار بشه، چون این زبان هنوز توی مدارس تدریس نمیشه و به شکل کامل و دقیق مستندسازی نشده.

تلاش برای حفظ زبان

اما مردم این منطقه بیکار ننشستن و دارن برای زنده نگه داشتن زبانشون تلاش میکنن. یکی از راههای اصلی، استفاده از شعر و سرودهای باستانیه. در دل کوهستانهای سرسبز جنوب عمان، مردها با لباسهای سنتی جمع میشن و شعرهای قدیمی رو با هم میخونن.

خالد احمد الکثیری، یک شاعر ۴۱ ساله، میگه: «شعر جبلی برای ما وسیله‌ای برای حفظ زبان و آموزش اون به نسل جدیده». اون زیر یک چادر میشینه و شعری رو میخونه، و بقیه مردها که لباسهای بلند و دستار به سر دارن، کلماتش رو توی اون فضای باز تکرار میکنن.

جالبه که وقتی خبرنگار خبرگزاری فرانسه (AFP) داشت با این شاعر مصاحبه میکرد، یه بحث داغ بین مردها در گرفت سر اینکه اسم زبان باید جبلی باشه یا شحری. این نشون میده چقدر این موضوع براشون مهمه.

سعید شماس، یک فعال ۳۵ ساله در شبکه‌های اجتماعی که میراث ظفار رو ترویج میکنه، میگه بزرگ کردن بچه‌ها در یک محیط جبلی‌زبان برای زنده نگه داشتن این زبان خیلی حیاتیه. بچه‌ها در ظفار با زبان مادری اجدادشون بزرگ میشن، با آهنگهای محلی همخوانی میکنن و شعرهای باستانی رو از بر میکنن. شماس میگه: «اگه همه اطرافت، از پدر و پدربزرگ و مادرت، به زبان جبلی صحبت کنن، تو هم همین زبان یا لهجه رو یاد میگیری».

اون اضافه میکنه که شعرهای قدیمی و سرودها، واژه‌های کهنی رو حفظ میکنن که دیگه در گفتگوی روزمره استفاده نمیشن. درسته که زبان عربی توی مدرسه تدریس میشه و تقریبا همه میفهمنش، اما بیشتر والدین با بچه‌هاشون به زبان مادری صحبت میکنن. حتی بچه‌هایی که اونجا بودن به خبرنگار گفتن که «صحبت کردن به زبان جبلی رو به عربی ترجیح میدن».

مستندات و پژوهشهای علمی

با وجود اینکه زبان شحری به صورت رسمی تدریس نمیشه، تلاشهای آکادمیک و علمی برای مطالعه و مستندسازی اون انجام شده. این تلاشها در قالب کتابها و مقالات علمی منتشر شدن تا ساختار و جزئیات این زبان برای همیشه ثبت بشه.

یکی از مهمترین این کارها، کتابی جامع با عنوان «The Jibbali (Shahri) Language of Oman: Grammar and Texts» به معنی «زبان جبلی (شحری) عمان: دستور زبان و متون» هست.

آینده زبان شحری و تلاشهای جدید

علی المشانی و تیمی از افرادی که به دنبال حفظ زبانشون هستن، امیدوارن که بتونن از دانشگاه ظفار برای پروژه بزرگشون حمایت بگیرن. اونها در حال کار روی یک فرهنگ لغت با حدود ۱۲۵ هزار واژه هستن که به عربی و انگلیسی ترجمه شده. این پروژه قراره یک نسخه دیجیتال هم داشته باشه که قابلیت تلفظ رو هم شامل میشه. این ویژگی برای صداهای منحصر به فردی که انتقال نوشتاریشون سخته، خیلی مهمه.

بافت اجتماعی و مذهبی

مردم شحری و قبایل مرتبط با اونها مسلمان هستن، اما در کنار اون، برخی از باورهای سنتی و جان‌گرایانه (انیمیستی) خودشون رو هم حفظ کردن. بر اساس گزارش پروژه جاشوا (Joshua Project)، هیچ مسیحی گزارش شده‌ای در بین این قبایل وجود نداره.

زبان در عمل: ارتباط با دیگران

گویشوران بومی زبان شحری از زبان مادریشون برای مقاصد خصوصی، در حلقه خانواده و با بقیه گویشوران همین زبان استفاده میکنن. خیلی از اونها به چند زبان عربی جنوبی مدرن دیگه هم مسلط هستن، به خصوص اگه اون زبانها به هم نزدیک باشن.

اما وقتی با گویشوران زبانهای عربی جنوبی دیگه که قابل فهم نیستن یا با عرب‌زبانها ارتباط برقرار میکنن، از زبان عربی به عنوان زبان مشترک استفاده میکنن. چون درک متقابل بین زبانهای مختلف این منطقه امکان‌پذیر نیست. هم در عمان و هم در یمن، زبان عربی زبان رسمی برای امور اداری، مدارس و ارتشه.

همچنین جالبه بدونیم که انواع مختلفی از زبان جبلی وجود داره. مثلا گفته میشه که قبیله بطاحره که در کوههای وادی ازده در شرق جاده ثمریت به پرورش گاو مشغولن، به زبان جبلی صحبت میکنن. ساکنان جزایر کوریا موریا هم که ماهیگیر هستن، به یک گونه خاص از زبان جبلی حرف میزنن.

---