مسمومیت با سرب یکی از مشکلات بزرگ و خاموش در حوزه بهداشت عمومی در سراسر جهانه، به ویژه برای کودکان در کشورهای در حال توسعه. بر اساس آمارهای یونیسف و موسسه غیرانتفاعی «پیور ارث»، تخمین زده میشه که حدود ۸۰۰ میلیون کودک در جهان، یعنی تقریبا نیمی از کل کودکان در کشورهای با درآمد کم و متوسط، از مسمومیت با سرب رنج میبرن. این ماده سمی میتونه آسیبهای جبران ناپذیری به تقریبا تمام اعضای بدن، از جمله مغز، قلب و کلیه‌ها وارد کنه. تاثیر سرب بر مغز به خصوص جدیه و میتونه باعث کاهش ضریب هوشی، مشکلات شناختی، بیش فعالی و اختلال در توجه بشه. تحقیقات نشون داده که حدود ۲۰ درصد از شکاف تحصیلی بین کودکان در کشورهای ثروتمند و فقیر، به دلیل مواجهه با سرب هست. علاوه بر این، مواجهه با سرب با بیماریهای قلبی عروقی، آسیب به کلیه‌ها و مشکلات باروری مرتبطه و تخمین زده میشه سالانه ۱.۵ میلیون نفر رو به کام مرگ میکشونه. بانک جهانی هزینه جهانی مواجهه با سرب رو، شامل کاهش ضریب هوشی، مرگ زودرس و هزینه‌های رفاهی، سالانه حدود ۶ تریلیون دلار، یعنی تقریبا ۷ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی، برآورد کرده.
با وجود این خطرات گسترده، برای دهه‌ها اقدامات کمی برای مقابله با این مشکل انجام شده. اما این مقاله داستان کشف یکی از منابع غیرمنتظره و مهم این مسمومیت در بنگلادش رو روایت میکنه؛ داستانی که نشون میده چطور داده‌های علمی و تحقیقات میدانی تونستن پرده از یک راز بزرگ بردارن. همه چیز از یک مطالعه در مناطق روستایی بنگلادش شروع شد، جایی که محققان به دنبال یک چیز بودند، اما به کشف بسیار مهم‌تری رسیدند.
فصل اول: اولین سرنخ‌ها در مناطق روستایی بنگلادش
در سال ۲۰۱۴، یک مقاله تحقیقاتی با عنوان «زردچوبه آلوده، منبع بالقوه مواجهه با سرب برای کودکان در روستاهای بنگلادش» توسط تیمی از محققان به سرپرستی کلسی گلیسون منتشر شد. این تیم شامل افرادی از موسسات معتبری مثل دانشکده بهداشت عمومی هاروارد، کالج پزشکی جفرسون، دانشگاه ایالتی اورگان، دانشکده پزشکی ماونت ساینای و بیمارستان کودکان بوستون بود. این مطالعه در اصل برای بررسی ارتباط بین مواجهه با فلزات مختلف و پیامدهای سلامتی کودکان طراحی شده بود، اما نتایج غیرمنتظره‌ای در مورد سرب به همراه داشت.
۱.۱. یافته‌های اولیه و نگران کننده
محققان در حین انجام یک مطالعه کوهورت (مطالعه‌ای که گروهی از افراد رو در طول زمان دنبال میکنه) در منطقه مونشیگانج بنگلادش، متوجه شدند که سطح سرب خون در کودکان به طرز نگران کننده‌ای بالاست. در این مطالعه، ۳۰۹ کودک با سن بین ۲۰ تا ۴۰ ماه مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج شوکه کننده بود:
- ۷۸ درصد از این کودکان غلظت سرب خون برابر یا بیشتر از ۵ میکروگرم بر دسی‌لیتر (µg/dL) داشتند. این سطح، به عنوان سطح مرجع توسط مراکز کنترل و پیشگیری از بیماریهای آمریکا (CDC) تعیین شده.
- ۲۷ درصد از کودکان غلظت سرب خون برابر یا بیشتر از ۱۰ میکروگرم بر دسی‌لیتر داشتند که سطح اقدام قبلی CDC بود.
این نتایج بسیار فراتر از چیزی بود که تیم تحقیقاتی انتظار داشت. مطالعه اصلی برای بررسی سمیت آرسنیک و منگنز طراحی شده بود و سرب تنها به عنوان یک متغیر کمکی بالقوه اندازه‌گیری میشد. اما این سطوح بالای سرب خون، محققان رو به سمت یک فرضیه جدید سوق داد.
۱.۲. فرضیه جدید: آیا ادویه‌ها مقصرند؟
با توجه به اینکه پیش از این هم گزارشهایی از فراخوان زردچوبه در بنگلادش به دلیل سطوح بالای سرب وجود داشت، تیم تحقیقاتی این فرضیه رو مطرح کرد که منابع محیطی مثل ادویه‌ها، به خصوص زردچوبه، میتونن مسیر اصلی مواجهه با سرب در این منطقه باشن.
منطقه مورد مطالعه، سراج‌دیخان در ناحیه مونشیگانج، یک منطقه عمدتا روستایی و کشاورزیه که به کشت برنج و سیب‌زمینی اختصاص داره. این منطقه در ۲۹.۳ کیلومتری جنوب غربی شهر داکا واقع شده. با اینکه بیشتر این منطقه روستاییه، اما صنایع محلی نوظهوری مثل کوره‌های آجرپزی، نساجی و نجاری هم در اون وجود داره. این شرایط، در کنار سیستمهای ضعیف مدیریت پسماند و استفاده احتمالی از بنزین سرب‌دار در مناطق روستایی، میتونه کودکان رو در معرض خطر قرار بده.
۱.۳. روش تحقیق برای یافتن منبع سرب
برای آزمودن این فرضیه، محققان یک مطالعه دقیقتر رو طراحی کردند. اونها ۲۸ کودک رو به صورت تصادفی از بین گروه‌های با بالاترین و پایین‌ترین سطح سرب خون انتخاب کردند و به خانه‌های اونها مراجعه کردند. در این بازدیدها، اقدامات زیر انجام شد:
- پرسشنامه: یک پرسشنامه ساختاریافته برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد منابع بالقوه سرب مثل رنگ، فاصله خانه تا جاده‌ها و کارگاه‌ها، بازیافت باتری و عادات دهانی کودکان تکمیل شد.
- نمونه‌برداری محیطی: نمونه‌هایی از خاک، گرد و غبار، برنج و زردچوبه از خانه‌های کودکان جمع‌آوری شد. همچنین نمونه‌های آب از منابع آب آشامیدنی عمومی و نمونه‌های محیطی از کسب‌وکارهای محلی مثل کارگاه‌های بازیافت باتری گرفته شد.
تمام نمونه‌ها برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه‌های مجهز فرستاده شدند. نمونه‌های خون با دو روش اندازه‌گیری شدند: یکی با دستگاه‌های قابل حمل LeadCare II برای نمونه‌های خون انگشتی و دیگری با طیف‌سنجی جرمی پلاسمای جفت‌شده القایی (ICP-MS) برای نمونه‌های خون وریدی در آزمایشگاه تریس متالز در دانشکده بهداشت عمومی هاروارد. این روش دوم دقت بسیار بالایی داره و حد تشخیص اون برای سرب ۰.۲ میکروگرم بر دسی‌لیتر بود.
نمونه‌های محیطی (خاک، برنج و زردچوبه) با استفاده از فلورسانس اشعه ایکس (XRF) برای تعیین غلظت کل سرب تجزیه و تحلیل شدند. حد تشخیص این روش حدود ۱۰ پی‌پی‌ام (قسمت در میلیون) بود. نمونه‌های آب هم با طیف‌سنجی جذب اتمی (AAS) مورد آزمایش قرار گرفتند.
۱.۴. نتایج مطالعه: زردچوبه به عنوان متهم اصلی
نتایج این تحقیقات، فرضیه اولیه رو به شدت تایید کرد:
- زردچوبه: غلظت سرب در بسیاری از نمونه‌های زردچوبه بسیار بالا بود. میانگین غلظت سرب در نمونه‌های زردچوبه حدود ۸۰ میکروگرم بر گرم (µg/g) بود، اما در برخی نمونه‌ها تا ۴۸۳ پی‌پی‌ام هم میرسید. این یک عدد فوق‌العاده بالاست.
- قابلیت جذب زیستی (Bioaccessibility): مهمتر از وجود سرب، قابلیت جذب اون در بدنه. تحلیلها نشون داد که به طور متوسط ۴۲.۹ درصد از سرب موجود در زردچوبه، قابلیت جذب زیستی بالایی در معده داره. این یعنی بخش قابل توجهی از سربی که از طریق زردچوبه وارد بدن میشه، میتونه جذب جریان خون بشه.
- سایر منابع: در مقابل، سایر منابع احتمالی نتایج متفاوتی داشتند.
- خاک: نمونه‌های خاک غلظت بالایی از سرب رو نشون ندادند (میانه ۱۶.۳ میکروگرم بر گرم). تنها در داخل کارگاه‌های بازیافت باتری، سرب خاک بالا بود (تا ۱۶۳۲ پی‌پی‌ام)، اما در محیط اطراف اونها، غلظت سرب به طور قابل توجهی بالا نبود (حدود ۲۸ پی‌پی‌ام).
- برنج و آب: هیچ نمونه‌ای از برنج یا آب، غلظت سرب بالاتر از حد تشخیص رو نداشت.
این مطالعه همچنین به دنبال کروم بود تا ببینه آیا رنگدانه کرومات سرب (PbCrO4) به زردچوبه اضافه شده یا نه. اما غلظت کروم در اکثر نمونه‌های زردچوبه بالا نبود و فقط در سه نمونه، مقداری کروم تشخیص داده شد. این موضوع نشون میداد که منبع آلودگی احتمالا چیز دیگه‌ایه یا اینکه روش تشخیص کروم به اندازه کافی حساس نبوده.
در نهایت، این مطالعه نتیجه‌گیری کرد که آلودگی پودر زردچوبه، یک منبع بالقوه مهم برای مواجهه با سرب در جمعیت کودکان روستایی بنگلادش است. این یافته بسیار مهم بود، چون نشون میداد که مسمومیت با سرب فقط به مراکز شهری و صنعتی محدود نمیشه و میتونه در مناطق روستایی هم به دلیل آلودگی مواد غذایی رایج، یک مشکل جدی باشه.
فصل دوم: تایید یافته‌ها و کشف ریشه مشکل
یافته‌های مطالعه سال ۲۰۱۴ یک سرنخ بزرگ بود، اما داستان هنوز کامل نبود. تحقیقات بعدی توسط تیمی به رهبری جنا فورسایت از دانشگاه استنفورد و با همکاری موسسه تحقیقاتی icddr,b در بنگلادش، این موضوع رو عمیق‌تر بررسی کرد. این تیم بین سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ یک مداخله چندجانبه رو برای کاهش زردچوبه آلوده به سرب در بنگلادش طراحی و ارزیابی کرد.
۲.۱. ردیابی منبع آلودگی: داستان یک سیل در دهه ۱۹۸۰
تیم تحقیقاتی فورسایت برای پیدا کردن دلیل اصلی آلودگی زردچوبه، به سراغ کشاورزان و تولیدکنندگان این ادویه رفت. اونها با افراد زیادی مصاحبه کردند، از جمله یک کشاورز ۷۰ ساله که تمام عمرش رو در این کار گذرونده بود. این مرد داستان جالبی رو تعریف کرد.
او گفت در دهه ۱۹۸۰، یک سیل بزرگ در بنگلادش رخ داد. به خاطر باران زیاد، ریشه‌های زردچوبه به درستی در آفتاب خشک نمیشدند و به جای رنگ زرد درخشان، رنگی تیره و مایل به سیاه پیدا میکردند. کشاورزان که نگران فروش نرفتن محصولشون بودند، به دنبال راهی برای بازگرداندن رنگ زرد به زردچوبه‌ها گشتند. اونها ارزان‌ترین رنگدانه زرد موجود در بازار رو پیدا کردند: کرومات سرب.
کرومات سرب یک رنگدانه صنعتیه که معمولا در رنگهای صنعتی، مثل رنگ زرد ماشین‌آلات ساختمانی، استفاده میشه. کشاورزان شروع به پاشیدن این پودر زرد رنگ روی ریشه‌های زردچوبه در حین فرآیند پرداخت و صیقل دادن کردند. این کار باعث میشد ریشه‌ها رنگ زرد بسیار درخشان و جذابی پیدا کنند. این ترفند به قدری خوب جواب داد که حتی بعد از فروکش کردن سیل هم به یک رویه معمول تبدیل شد. کشاورزان با این کار میتونستند محصولشون رو با قیمت بالاتری بفروشن، غافل از اینکه این رنگدانه برای سلامت انسان بسیار مضره.
موسی بیکر، محقق همکار فورسایت در icddr,b، میگه که کشاورزان از خطرات این ماده آگاه نبودند و فقط به دنبال گسترش کسب‌وکارشون بودند. کشف این موضوع که سرب به صورت عمدی به زردچوبه، یکی از پرمصرف‌ترین ادویه‌ها در غذای روزمره مردم بنگلادش، اضافه میشه، بسیار نگران کننده بود.
۲.۲. تحقیقات موازی در نیویورک
همزمان با این تحقیقات در بنگلادش، در نیویورک هم اتفاقات مشابهی در حال وقوع بود. در اوایل دهه ۲۰۰۰، دپارتمان بهداشت شهر نیویورک متوجه شد که تعداد زیادی از کودکان بنگلادشی‌تبار در این شهر، در پایگاه داده‌های مربوط به مسمومیت با سرب ثبت شده‌اند. تیمی از کارشناسان بهداشتی به سرپرستی پارومیتا هور، شروع به تحقیق برای یافتن منبع این مسمومیت کردند.
اونها با دستگاه‌های قابل حمل تشخیص سرب، خانه‌های این خانواده‌ها رو بررسی میکردند. اما در بسیاری از موارد، منبع سرب، رنگهای قدیمی یا سایر منابع معمول نبود. در نهایت در سال ۲۰۱۹، تیم نیویورک هم به این نتیجه رسید که ادویه‌ها، به خصوص زردچوبه، نقش اصلی رو در مسمومیت کودکان جامعه بنگلادشی و سایر جوامع جنوب آسیا دارن. این ادویه‌ها معمولا در آمریکا خریداری نشده بودند، بلکه در سفرهای خارجی تهیه و در چمدان‌های شخصی به نیویورک آورده میشدند.
تیم نیویورک یافته‌های خودش رو به مقامات بنگلادشی اطلاع داد. این همزمانی تحقیقات در دو سوی جهان، اهمیت موضوع رو دوچندان کرد و زمینه رو برای یک اقدام جدی فراهم نمود.
فصل سوم: مداخله ملی و نتایج چشمگیر آن
با مشخص شدن اینکه زردچوبه آلوده به کرومات سرب منبع اصلی مسمومیت است، تیم تحقیقاتی فورسایت و icddr,b با همکاری دولت بنگلادش یک مداخله گسترده رو آغاز کردند. این مداخله شامل سه بخش اصلی بود:
- اطلاع‌رسانی عمومی: یافته‌های علمی از طریق رسانه‌ها منتشر شد تا مردم و کسب‌وکارها از خطرات کرومات سرب در زردچوبه آگاه شوند.
- آموزش: از طریق اطلاعیه‌های عمومی و جلسات رو در رو با تولیدکنندگان و فروشندگان، در مورد خطرات سلامتی و پیامدهای قانونی افزودن این رنگدانه اطلاع‌رسانی شد.
- اجرای قانون: با همکاری سازمان ایمنی غذای بنگلادش (BFSA)، از فناوری تشخیص سریع سرب (دستگاه XRF) برای اجرای قوانین مربوط به عدم تقلب در مواد غذایی استفاده شد.
۳.۱. اقدامات عملی دولت
مقامات بنگلادشی موضوع رو بسیار جدی گرفتند. در سال ۲۰۱۹، اقدامات سریع و قاطعی انجام شد:
- اطلاعیه‌های عمومی: در روزنامه‌های پرتیراژ، اطلاعیه‌هایی منتشر شد که به مردم و فروشندگان هشدار میداد از خرید زردچوبه‌های با رنگ زرد بسیار روشن خودداری کنند و به جای اون، زردچوبه‌های با رنگ طبیعی و مات‌تر رو بخرند. حدود ۵۰ هزار بروشور با همین پیام چاپ و در بازارها و مکانهای عمومی نصب شد.
- کارگاه‌های آموزشی: جلساتی با کشاورزان بزرگ و صاحبان کارگاه‌های پرداخت زردچوبه برگزار شد تا خطرات بیولوژیکی و قانونی افزودن سرب به اونها توضیح داده بشه.
- دادگاه سیار (Mobile Court): در اکتبر ۲۰۱۹، سازمان ایمنی غذای بنگلادش با دعوت از شبکه‌های تلویزیونی، یک اقدام نمایشی و در عین حال موثر رو در بازار اصلی ادویه در داکا اجرا کرد. مقامات با دستگاه‌های XRF، گونی‌های بزرگ زردچوبه رو در مقابل دوربین‌ها آزمایش کردند. یک قاضی هم در محل حضور داشت تا فورا برای متخلفان حکم صادر کنه. در این عملیات، ۹۲۸۸ دلار جریمه برای فروشندگان متخلف صادر شد و نزدیک به ۲۰۰۰ پوند (حدود ۹۰۰ کیلوگرم) زردچوبه آلوده هم مصادره شد.
۳.۲. ارزیابی نتایج مداخله
تیم تحقیقاتی برای سنجش اثربخشی این اقدامات، نمونه‌برداری‌های خودش رو قبل و بعد از مداخله ادامه داد. نتایج فوق‌العاده بود:
- در بازار عمده‌فروشی:
- قبل از مداخله (سپتامبر ۲۰۱۹): ۴۷ درصد از نمونه‌های زردچوبه در بازار عمده‌فروشی داکا حاوی سرب قابل تشخیص بودند. بیشترین آلودگی در زردچوبه‌هایی بود که از منطقه شمال غربی بنگلادش میومدند (۵۸.۳ درصد) و ظاهری زردتر و روشن‌تر داشتند.
- بعد از مداخله: این درصد به شدت کاهش یافت. در ژانویه ۲۰۲۰ به ۵ درصد، در سپتامبر ۲۰۲۰ به ۲.۳ درصد و در نهایت در ژانویه ۲۰۲۱ به صفر درصد رسید. یعنی عملا زردچوبه آلوده به سرب از بازار حذف شد.
- در کارگاه‌های پرداخت (Polishing Mills):
- قبل از مداخله (۲۰۱۷): در ۳۰ درصد از کارگاه‌ها، شواهد مستقیمی از تقلب با کرومات سرب (وجود کیسه‌های رنگدانه در محل) وجود داشت.
- بعد از مداخله (۲۰۲۱): این رقم به صفر درصد رسید.
- در سطح سرب خون کارگران:
در دو کارگاه که قبلا از کرومات سرب استفاده میکردند، سطح سرب خون کارگران قبل و بعد از مداخله اندازه‌گیری شد. در بین ۱۵ کارگری که در هر دو نوبت مورد آزمایش قرار گرفتند، نتایج زیر به دست اومد:- کاهش ۳۰ درصدی در میانه سطح سرب خون.
- کاهش ۴۹ درصدی در سطح سرب خون صدک نودم (از ۱۸.۲ به ۹.۲ میکروگرم بر دسی‌لیتر).
- درصد کارگرانی که سطح سرب خونشون بالاتر از آستانه ۳.۵ میکروگرم بر دسی‌لیتر CDC بود، از ۹۳ درصد به ۵۳ درصد کاهش یافت.
این نتایج به وضوح نشون میداد که یک مداخله چندجانبه، سریع و متمرکز، میتونه یک مشکل بهداشتی ریشه‌دار رو در مدت زمان کوتاهی حل کنه.
فصل چهارم: درس‌ها، چالش‌های باقی‌مانده و نگاه به آینده
موفقیت در حذف سرب از زردچوبه در بنگلادش یک دستاورد بزرگ بود، اما داستان مسمومیت با سرب در این کشور و سایر نقاط جهان هنوز به پایان نرسیده.
۴.۱. عوامل موفقیت این مداخله
موفقیت این برنامه به چند عامل کلیدی بستگی داشت:
- اطلاعات معتبر: تحقیقات علمی توسط موسسات معتبر (دانشگاه استنفورد و icddr,b) انجام شد و در مجلات معتبر به چاپ رسید. این اعتبار، باعث شد دولت و مردم موضوع رو جدی بگیرن.
- همکاری دولت: سازمان ایمنی غذای بنگلادش به سرعت وارد عمل شد و با قاطعیت با متخلفان برخورد کرد.
- استفاده از فناوری مناسب: استفاده از دستگاه‌های قابل حمل XRF به جای روش‌های آزمایشگاهی زمان‌بر و گران، امکان تشخیص سریع و اجرای فوری قانون رو فراهم کرد.
- تمرکز بر ریشه مشکل: مداخله فقط به بازارها محدود نشد، بلکه به سراغ کارگاه‌های پرداخت رفت؛ یعنی جایی که آلودگی در اون اتفاق میفتاد.
- آگاهی‌بخشی موثر: جلسات رو در رو با تولیدکنندگان و اطلاع‌رسانی عمومی از طریق رسانه‌ها، هم انگیزه مثبت (آگاهی از خطرات) و هم انگیزه منفی (ترس از جریمه) رو برای توقف تقلب ایجاد کرد.
۴.۲. چالش‌های پیش رو
با وجود این موفقیت، چالش‌ها همچنان باقیست:
- سایر منابع سرب: جنا فورسایت و تیمش دریافتند که حتی با حذف سرب از زردچوبه، ۹۸ درصد از کودکانی که در داکا آزمایش کردند، همچنان سطح سرب خون بالایی دارند. این نشون میده که منابع دیگری هم برای مواجهه با سرب وجود دارن. تحقیقات به منابعی مثل بازیافت غیراصولی باتری‌های سربی، ظروف پخت‌وپز ساخته شده از فلزات قراضه حاوی سرب، لعاب ظروف سرامیکی و مواد آرایشی سنتی مثل «سرمه» و «سیندور» اشاره دارن.
- مشکلات در سایر کشورها: آلودگی ادویه‌ها به سرب فقط به بنگلادش محدود نمیشه. تحقیقات مشابهی وجود سرب رو در ادویه‌های کشورهایی مثل هند، پاکستان، نپال و گرجستان هم نشون داده.
- ظرفیت پایین نظارت: در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، دولت‌ها ظرفیت کافی برای نظارت مستمر بر ایمنی مواد غذایی رو ندارن. مداخله در بنگلادش یک اقدام موفق و ضربتی بود، اما حفظ این دستاوردها و مقابله با سایر منابع سرب، نیازمند تلاشهای مداوم و پایدار است.
۴.۳. آینده مبارزه با سرب
خوشبختانه، آگاهی جهانی در مورد خطرات سرب در حال افزایشه. به تازگی، یونیسف و آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) یک برنامه ۱۵۰ میلیون دلاری رو برای مبارزه با مسمومیت با سرب اعلام کردند. این بودجه که بخش عمده اون توسط موسسه Open Philanthropy تامین شده، به بیش از ده کشور از اندونزی و اوگاندا گرفته تا غنا و پرو اختصاص پیدا میکنه. هدف این برنامه، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و حذف سرب از محصولات مصرفی مانند رنگ، ادویه‌جات و لوازم آرایشی است.
سامانتا پاور، رئیس USAID، معتقده که برای مقابله با مسمومیت با سرب، لزوما به میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری برای تغییر زیرساخت‌ها نیازی نیست. بسیاری از منابع سرب، مثل رنگ، ادویه‌ها و لوازم آرایشی، «میوه‌های در دسترس» هستن که میشه با اقدامات نسبتا کم‌هزینه و متمرکز، اونها رو حذف کرد.
منابع
- You’ll never guess the culprit in a global lead poisoning mystery
- Global health burden and cost of lead exposure in children and adults: a health impact and economic modelling analysis
- Food safety policy enforcement and associated actions reduce lead chromate adulteration in turmeric across Bangladesh
دیدگاهتان را بنویسید